28 marca, 2015
Adam Ciućka
przeczytasz w 25 minut

Billy Graham to jedna z najwybitniejszych postaci światowego protestantyzmu. W październiku 1978 r. przybył do Polski na krucjatę ewangelizacyjną. Pobyt ewangelisty w naszym kraju był pod stałym i skrupulatnym nadzorem Służby Bezpieczeństwa, która aktywnie kre...

Billy Graham pod nadzorem bezpieki

Udostępnij

ZAPROSZENIE

Służba Bezpieczeństwa nadała sprawie kryptonim „Ewangelista”. W archiwach IPN znajdują się cztery tomy akt dotyczące „sprawy obiektowej”, w sumie prawie 2000 stron. Dokumenty odtajniono dopiero 13 lipca 2013 r. Oprócz raportów, analiz, korespondencji, są też plany operacyjne, donosy i zadania dla agentury w Kościołach, stenogramy z podsłuchów oraz planów propagandowego wykorzystania wizyty przez władze.

We wniosku naczelnika Wydziału III Departamentu IV o założenie sprawy obiektowej „Ewangelista” czytamy:

„W dniach 06–16.10. 1978 r. na zaproszenie Polskiej Rady Ekumenicznej i Polskiego Kościoła Chrześcijan Baptystów przebywać będzie znany ewangelista baptystyczny z USA Billy Graham, któremu towarzyszyć będzie 18 osobowa ekipa asystentów i 8 osobowy zespół dziennikarsko telewizyjny. Wg ustaleń wymieniony publicznie występować będzie w Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu, Katowicach, Krakowie i Białymstoku. Celem założenia sprawy jest kontrola operacyjna w/w i osób towarzyszących oraz realizacja działań dezintegracyjnych.”

Wcześniej, bo w czerwcu 1978 roku, trwały intensywne konsultacje w ambasadzie PRL w Waszyngtonie. Współpracownicy B. Grahama kilkakrotnie spotykali się z polskimi dyplomatami, którzy przychylnie odnosili się do pomysłu wizyty. W tajnej depeszy do MSZ po jednym ze spotkań z Aleksandrem Harasztim (sekretarz generalny Węgierskiej Unii Zborów Baptystycznych w USA) i Walter Smyth (kierownik sekcji międzynarodowej i wiceprzewodniczący Evangelistic Association), polska placówka informuje ministerstwo o „szerokich możliwościach wykorzystania wizyty propagandowo”. Pada przykład Węgier, gdzie komuniści bardzo pozytywnie ocenili Grahama, który był tam rok wcześniej:

„Graham przygotował dobry film z pobytu na Węgrzech, będzie wyświetlany w kilkudziesięciu stanach na terenie USA. Współpracownicy Grahama treść scenariusza filmu ścisłe konsultowali z Węgrami”

Goście ambasady zapewnili, że:

„Graham zdaje sobie sprawę z sytuacji i stosunków między państwem i Kościołem w krajach socjalistycznych. Nie zamierza absolutnie spotykać się z dysydentami, ani niczego czynić, co spotkałoby się z niezadowoleniem władz polskich. Podobnie jak przy wyjeździe na Węgry, Graham będzie miał ‘ustne posłanie’ od prezydenta Cartera dla przywódcy polskiego”

Ewangelista miał przylecieć do Polski na zaproszenie Kościoła baptystów, z którego się wywodzi, ale Graham oczekiwał również, że zaproszenie wpłynie od Polskiej Rady Ekumenicznej (PRE), gdyż baptystów w Polsce było zaledwie 6 tysięcy. Chciał się spotkać również z przedstawicielami episkopatu rzymskokatolickiego. Liczył również na przyjęcie go przez najwyższych przedstawicieli władzy.

Jak dowiadujemy się z raportów agentury SB w PRE, organizacja ta nie przejawiała entuzjazmu dla wizyty B. Grahama w Polsce. Amerykaninowi zależało na podróży, ponieważ miała mu przetrzeć szlaki do Moskwy, którą odwiedził w 1982 r. Na wizycie zależało oczywiście polskim baptystom, jak również rzymskokatolickiemu kapłanowi, ks. Franciszkowi Blachnickiemu, twórcy ruchu oazowego. Kapłan aktywnie zabiegał o przyjazd amerykańskiego ewangelisty z uwagi na duchowe doświadczenia i współpracę z amerykańskimi organizacjami ewangelikalnymi.

Tajny współpracownik SB o pseudonimie „Paweł II” ulokowany w gremiach PRE w rozmowie z oficerem prowadzącym informował:

„Wizyta Billy Grahama wywołuje różnorodne oceny. Dr Berndt – dyrektor Akademii Ewangelickiej w Berlinie Zachodnim w czasie niedawnego pobytu w PRE w Warszawie wyrażał zdziwienie z tego powodu. Twierdził, że postępowe środowiska z Zachodu sceptycznie nastawione są do B. Grahama m.in. z powodu jego bezpośredniego angażu w wojnę w Wietnamie. Wyrażał zdziwienie że społeczeństwo socjalistyczne tak szybko o tym zapomniało. (…) Komentuje się w środowiskach PRE, że właściwie nie jasna jest sprawa zaproszenia dr B. Grahama. Wiadomo, że na Zarządzie PRE nigdy ta sprawa nie była rozpatrywana. Prawdopodobnie prezes prof. W. Benedyktowicz pod naciskiem ks. Z. Pawlika (baptysta i późniejszy tłumacz Grahama – przypis AC) tego rodzaju zaproszenie w imieniu Zarządu PRE wystosowali.”

PRZYGOTOWANIA

Polscy baptyści przygotowując program wizyty chcieli ograniczyć zasięg ewangelizacji do Kościołów zrzeszonych w PRE. Jednak podczas kolejnych konsultacji ze współpracownikami B. Grahama okazało się, że Amerykanom zależało na występach Grahama w kościołach rzymskokatolickich. Od pewnego czasu ks. Blachnicki pozyskał poprzez swoje kontakty w amerykańskim episkopacie rzymskokatolickim poparcie dwóch biskupów z Polski: bp. Bronisława Dąbrowskiego i bp. Władysława Miziołka. Grahamowi chodziło o nadanie wizycie jak największej rangi zarówno w sensie religijnym co politycznym, a bez udziału w przedsięwzięciu największego Kościoła w Polsce byłoby to niemożliwe.

Według TW Paweł II wzbudziło to obawę kierownictwa polskich baptystów, „że korzyści płynące z wizyty B. Grahama, dla tego wyznania zostaną zdyskontowane przez Kościół rzymskokatolicki. Podobnego zdania jest również kierownictwo Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce.” Także funkcjonariusze SB mieli zbliżoną opinię. Miał o tym świadczyć fakt, iż przedstawiciele Kościoła rzymskokatolickiego gotowi byli udostępnić dla ewangelizacji B. Grahama kilka kościołów.

Z raportu innego TW, o pseudonimie „Michał”, pozostającego w Radzie Kościoła Baptystów dowiadujemy się, iż baptyści zaniepokojeni są tym, że:

„najprawdopodobniej nie dojdzie do oficjalnej wizyty na szczeblu państwowym jak to zakładano pierwotnie. B. Grahama najprawdopodobniej przyjmie dyrektor Urzędu ds. Wyznań min. Kąkol, a niewkluczone, że w jego zastępstwie dyr. T. Dusik . Zmiany te są wynikiem kursu politycznego, jaki lansowany jest ostatnio w USA przez Brzezińskiego, a który akceptuje prezydent J. Carter.”

Oficer prowadzący TW Michała (S. Siejkowski) ustalił, że w związku z wyjazdem delegacji polskich baptystów do Manili na posiedzenie Komitetu Wykonawczego Światowego Związku Baptystów

„prezes M. Stankiewicz i Z. Pawlik podczas rozmów z członkami Światowego Związku Baptystów mają wykazać, że ostatnie wypowiedzi Brzezińskiego — doradcy prezydenta Cartera – sprzeczne są z duchem odprężenia międzynarodowego i pokojowego współistnienia. To same zagadnienie ma być omawiane z Haraszti (współpracownik Grahama – przypis A.C) podczas jego pobytu w Polsce”

Funkcjonariusz SB raportuje również, że TW poprosił o załatwienie prywatnej sprawy związanej z przyjęciem bliskiej osoby na studia na Uniwersytecie Warszawskim.

Kolejny TW w Radzie Kościoła Baptystów, który szeroko informuje o sprawie to TW Kasprzak. Oprócz realizacji zadań zleconych przez SB i załatwiania osobistych spraw, TW Kasprzak donosi na swoich kolegów pastorów, podejmując próbę kreowania polityki kościelnej rękami SB:

„Bogusław i Lech Rudniccy zakupili rzadki instrument – pianino elektronowe wartości trzydziestu tysięcy złotych. Pieniądze na zakup instrumentu otrzymali z zagranicy z niewiadomego źródła. Prawdopodobnie od organizacji „Mobilizacja-Organizacja” (…). Zapowiada koncerty i utworzenie własnego chóru młodzieżowego. (…) Bogusław Rudnicki jest obecnie faworyzowany przez prezesa Stankiewicza, częściej przebywa w Warszawie, aniżeli w zborze w Chrzanowie, gdzie formalnie jest delegowany.”

Powyższy donos miał niestety dalsze konsekwencje, ponieważ po zapoznaniu się z „notatką agenturalną” TW Kasprzaka, płk. SB L. Stasiekowski zaleca współpracownikom „przeprowadzić ocenę informacji w sprawie Rudnickich – opracować wnioski i przedsięwzięcia do wszczęcia kontroli operacyjnej.”

TW Kasprzak sporządza notatkę o amerykańskich współpracownikach Grahama w Polsce. Szczegółową charakterystykę gości spisano

„na podstawie obserwacji osobistych oraz opinii z różnorodnych źródeł /m.in. kierownictwa baptystów z USA/”

Informacje przekazane przez TW Kasprzaka wykorzystano m.in. w „nakierowaniu na poszczególne osoby aktywnej kontroli operacyjnej”, podczas wizyty w Polsce. Wytypowane osoby monitorowano całą dobę, zamontowano podsłuch telefoniczny i ukryte kamery w pokojach hotelowych.

„Kasprzak” relacjonując spotkanie Rady Naczelnej Kościoła baptystów informuje, że w tym gronie rozważa się potencjalne tematy rozmów B. Grahama z ‘kierownictwem państwowym”. Spekuluje się, iż może być poruszana sprawa płatności i odroczenia zadłużenia Polski wobec USA. Kwestie te poruszano w czasie, gdy Haraszti powołując się na casus Węgier, sugerował, aby przedstawić katalog spraw potencjalnie interesujących dla władz PRL.

Kolejny tajny współpracownik SB w radzie baptystów to TW Stefan. Siejkowski spotkał się z nim 10. 09. 78 r. w lokalu konspiracyjnym „Lotos”. „Stefan” relacjonuje przygotowania. Informuje, że Smitha, jednego ze współpracowników Grahama

„11 względnie 13 września przyjąć ma w towarzystwie prezesa M. Stankiewicza minister Wieczorek, któremu Smith przekaże czek na 10.000 dolarów przeznaczonych na budowę Centrum Zdrowia Dziecka.”

Przy okazji TW „Stefan” donosi na kolegów pastorów oraz opowiada o swojej współpracy z KGB przeciwko rosyjskim baptystom, podczas podróży po ZSRR. [1]

TW “PAWEŁ”

Służba Bezpieczeństwa chciała nieustannie kontrolować Grahama i wywierać na niego stały wpływ, dlatego też kierujący sprawą, decydują, że osobistym tłumaczem Amerykanina zostanie zaufany tajny współpracownik wywodzący się z kierownictwa Kościoła baptystów — TW ps. „Paweł”. W planach kontroli operacyjnej czytamy:

„Tłumaczem, opiekunem i przewodnikiem po Polsce dla Billy Grahama i jego małżonki będzie t. w. ps. „Paweł”, który otrzyma zadanie stałej kontroli figuranta /figurant – osoba rozpracowywana przez SB w tym wypadku B. Graham – przyp. AC/ i niedopuszczania do spotkań z niepożądanymi osobami. Zwróci uwagę, by w tłumaczeniach unikał szkodliwych społecznie i politycznie akcentów, niwelował treści szkodliwe i swoimi tłumaczeniami nie będzie ekscytował tłumu. Ponadto w bezpośrednich rozmowach położy nacisk na przekazywanie B. Grahamowi i jego współpracownikom głównych założeń polityki społeczno-politycznej i wyznaniowej PRL. Do zabezpieczenia pozostałych członków ekipy wykorzystać tajnych współpracowników ps. ps. „Marian”, „Stefan”, „Kasprzak” i „Tomasz”, którzy z racji zajmowanych stanowisk mają naturalne możliwości realizacji zleconych im na kolejnych spotkaniach zadań operacyjnych.”

W notatce służbowej z 5. X. 1978 r. płk. L. Stasikowski raportuje przełożonym stan przygotowań wizyty. Stwierdza m.in.:

„TW ps. „Paweł” zdołał już pozyskać pełne zaufanie B. Grahama i jego najbliższych współpracowników. Pomocnym mu był w tym zakresie kilkudniowy pobyt w czasie ewangelizacji B. Grahama w Szwecji. Po kilku dniach B. Graham udostępnił mu trybunę w hali, w której było około 10 tys. Szwedów i ewangelizacja była transmitowana przez wiele stacji telewizyjnych. TW „Paweł” pozdrowił zebranych i opowiedział o przygotowaniach w Polsce do spotkania z B. Grahamem.”

Oficer stwierdza, że TW „Paweł” poinformował go, że podczas rozmów z ewangelistą w Szwecji pytany był o „główne priorytety polityki Polski” w celu nawiązania do nich w mowie powitalnej po przylocie do kraju. Agent twierdził, że przekazane wówczas sugestie zostały wykorzystane przez B. Grahama. Oficer prowadzący melduje:

„W tej sytuacji istnieje dalsza możliwość oddziaływania na treści i tematykę wystąpień B. Grahama. Uzgodniono, że będziemy w stałym kontakcie, aby była możliwość konsultacji tych kwestii. M.in. już uzgodniono, że w czasie pobytu w Oświęcimiu – wskazując na fotografie i przedmioty osobiste po więźniach – (T.W.) nawiąże do sprawy produkcji broni neutronowej. Patrząc na to, będzie można doszukać się analogii, że tylko te przedmioty pozostaną po ludziach po zastosowaniu tego rodzaju broni. Uzgodniono, że wszystkie tego rodzaju sugestie, inspiracje, opinie będą przekazywane stopniowo przy różnych okazjach, skojarzeniach, tematach aby nie zniechęciły go i zmęczyły zbytnią natarczywością.”

TW. Paweł dostrzega poprzez nawiązane kontakty z B. Grahamem i jego współpracownikami realne możliwości – o ile będzie tego wymagał interes państwa – nawiązywania kontaktów z wpływowymi członkami waszyngtońskiej administracji rządowej.

„Paweł” to nie jedyny tajny współpracownik, poprzez którego SB chciała „kontrolować operacyjnie wystąpienia B. Grahama.” Z planów zabezpieczenia wizyty we Wrocławiu wynika, że również TW „Pawlica”, „Wik”, „Jarosław”, „Marian”, „Józef”, „Tadek”, „Strzelecki”, „Mak” i „Cesia” mieli zająć się „kontrolą wystąpień Grahama i osób mu towarzyszących. Zarówno oficjalnych, jak i podczas spotkań z aktywem zboru Chrześcijan Baptystów oraz kierownictwami wyznań skupionych w Oddziale Wrocławskim PRE.

KONTROLA OPERACYJNA

Zarys wizyty G. Grahama dopięto do końca. Czterech oficerów SB, m.in. naczelnik Wydziału IV, zajmującego się rozpracowywaniem Kościołów mniejszościowych, pracuje nad szczegółowym planem działań operacyjnych. Służby chciały „poprzez posiadane źródła informacji” wywrzeć maksymalnie pozytywne wrażenie na gościach z USA ws. postrzegania przez nich swobód obywatelskich i religijnych w PRL:

„Przeciwdziałania poprzez posiadane możliwości agenturalne wszelkim destrukcyjnym działaniom. (…) które zmierzałyby do wywołania incydentów i zakłócenia atmosfery pobytu delegacji USA, w celu osłabienia efektów propagandowo-politycznych, jakie można osiągnąć przez realizacje ustalonego programu. (…) poprzez posiadane źródła agenturalne prowadzić działania charakteru inspiracyjno-destrukcyjnego w celu wpływania na osłabienie kontaktów delegacji z USA z duchowieństwem Kościoła Rzymskokatolickiego oraz wykazywanie faktycznej roli tego Kościoła, działającego z pozycji antyekumenicznych.”

Celem realizacji w/w zadań zaplanowano wykorzystanie agentury, środków techniki operacyjnej, jak i bezpośredniej obserwacji. Zadbano równie, aby przeciwdziałać ewentualnym incydentom i zakłóceniom przebiegu wizyty. Agenci zwerbowani spośród duchownych mieli ustalić zainteresowania, kontakty Amerykanów, dokumentować fakty docierania niepożądanych osób do gości oraz niwelować ewentualne negatywne skutki rozmów z klerem rzymskokatolickim:

„Spotkanie Billy Grahama z duchowieństwem Kościołów ekumenicznych, które odbędzie się w kaplicy wyznania baptystycznego w Warszawie przy ul. Waliców 25, zabezpieczyć przez źródła informacji: t.w. t.w. „Marian”, „Stefan”, „Kasprzak”, „Tomasz”, „Jackowski”, „wyznawca”, „Michał”, „Marek”, „Paweł I” i „Paweł II”, a także przez k.o. „A. K.” pozostającego na łączności wydz. IV KSMO. Dla wymienionych t.w. naczelnym zadaniem będzie przekazanie B. Grahamowi i osobom towarzyszącym obiektywnej sytuacji społeczno-politycznej i wyznaniowej w Polsce, a także wykazanie, że ekumenizm prezentowany przez kościół rzym. kat. obliczony jest na doraźne efekty, że hierarchia tego kościoła nie zmieniła swojego stosunku do innych wyznań.”

Spotkanie w Polskiej Radzie Ekumenicznej ze świeckimi i duchowieństwem kościołów zabezpieczono przez dziesięciu TW, którzy mieli za zadanie wykazać gościom, że kościoły cieszą się w PRL pełną wolnością i wsparciem państwa. Konferencję prasową B. Graham w hotelu „Victoria” zabezpieczało kolejnych jedenastu dziennikarzy-tajnych współpracowników SB, rekrutujących się głównie z redakcji pism poszczególnych kościołów. Esbecy opracowali dla nich kilkanaście pytań, które mieli zadać podczas konferencji. Do zabezpieczenia imprez w poszczególnych województwach wykorzystano TW: „Marian”, „Stefan”, „Kasprzak”, „Paweł I” i „Tomasz”, a także TW „pozostających na łączności wydziałów IV komend wojewódzkich”.

Ich zadaniem było:

„niedopuszczenie do nawiązania kontaktów z przedstawicielami grup antysocjalistycznych, a także przekazywanie obiektywnych informacji o rozwoju regionu, na którym odbywa się spotkanie.”

Wystąpienia Grahama miały być nagrywane, a miejsca zakwaterowania podsłuchiwane.

Obok powyższych przedsięwzięć zaplanowano wykonanie działań, które miały:

„udowodnić B. Grahamowi, że stosunek rzym. kat. w Polsce do jego wizyty ma jedynie cel propagandowy – chodzi tylko o to, by wywiózł on z Polski korzystne wrażenie o tym kościele”.

Miano zadbać o to, by poprzez tajnych współpracowników rekrutacyjnych się z duchownych Kościołów mniejszościowych zaprezentować fakty nietolerancji religijnej ze strony Kościoła rzymskokatolickiego. Postanowiono również kontynuować działania w stosunku do ks. F. Blachnickiego, które miały wykazać silne związki ruchu „oazowego” z wyznaniami chrześcijan ewangelicznych. Chciano w ten sposób postawić Episkopat Polski w kłopotliwej sytuacji wymagającej zajęcia jednoznacznego stanowiska wobec działalności ks. F. Blachnickiego i jego ruchu. Zaplanowano również, aby przekazać Grahamowi:

„że wizyta żony prezydenta Cartera i Brzezińskiego u kardynała St. Wyszyńskiego była policzkiem dla baptystów polskich, gdyż ani Carter ani jego żona nie znaleźli czasu na modlitwę w kościele baptystycznym mimo, iż są z tego wyznania.”

W celu realizacji tych zadań zaplanowano szereg przedsięwzięć, przedstawiam tylko kilka z nich ze względu na ograniczenia wynikające z formuły tego artykułu:

„W dniu 7.10.78r. o godz. 10:00 B. Graham i towarzyszące osoby uczestniczy będą w kaplicy wyznania baptystycznego w Warszawie w spotkaniu z duchowieństwem wyznania baptystycznego i innymi przedstawicielami wyznań protestanckich z Warszawy. W czasie powitania B. Grahama t. w. „Marian” wskaże na zeschniętą wiązankę kwiatów, które przeznaczone były dla prezydenta Cartera, a które nie zostały mu wręczone, bo nie doszło do jego wizyty w kaplicy baptystów. Natomiast małżonka Cartera w towarzystwie Brzezińskiego złożyła wizytę kardynałowi Wyszyńskiemu nad czym „oni jako baptyści ubolewają i czują się tym mocno upokorzeni. (…)

W wyżej wymienionym dniu dwóch asystentów B. Grahama uczestniczyć będzie w nabożeństwie, a następnie w spotkaniu towarzyskim z kierownictwem Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego. W czasie spotkania t. w. „Majewski” w oparciu o przykłady z życia kościoła ADS wykaże, że adwentyści są dyskryminowani przez kościół rzymskokatolicki. (…)

Dnia 8.10.78r. w przemówieniu powitalnym w nowowybudowanej kaplicy na terenie Białegostoku t. w. ps. „Marian” wykaże, że w okresie Władzy Ludowej kościół baptystyczny zyskał prawne uznanie i ma możność budowania dla potrzeb wyznawców nowych obiektów sakralnych oraz dla osób starszych domów opieki. (…)

Dnia 15.10.78r. w czasie uroczystego obiadu u metropolity Bazylego t. w. t. w. „Ryszard”, „Włodzimierz” i „Marek” przedstawią B. Grahamowi i osobom towarzyszącym fakty świadczące o nietolerancji ze strony kościoła rzym. kat. W odniesieniu do kościoła polskokatolickiego i kościoła prawosławnego (…).

Dnia 16.10.78r. w trakcie konferencji prasowej B. Grahama w hotelu Victoria postawione zostaną przez osobowe źródła informacji, (…) zagadnienia i pytania:
t.w. „Dziennikarz”: „znaczenie chrześcijańskiego ruchu pokojowego i niedocenienie go przez środowiska chrześcijańskie w USA”;
t.w. „Tomasz”: „czy wiadomo B. Grahamowi, że wielu duchownych kościoła Rzym. Kat. Tępi i krytykuje ruchy charyzmatyczne działające w duchu odnowy posoborowej (…)”

Po wyjeździe B. Grahama, na jego adres w USA wysłane będą listy ze skargami na biskupów polskich, w których autorzy, członkowie różnych wyznań wykażą, że nic się nie zmieniło w stosunku kierownictwa Kościoła Rzym. Kat. Do innych wyznań.

Księża z kościołów rzym. kat., które zostaną udostępnione B. Grahamowi otrzymają w okresie poprzedzającym jego wizytę listy protestujące przeciwko przyjmowaniu w kościołach katolickich misjonarza innego wyznania oraz grożące dysponentom tych kościołów ekscesami w stosunku do B. Grahama oraz ich samych o ile dopuszczą do bytności Grahama w tych kościołach. Równocześnie wśród wiernych przynależnych do kościołów odwiedzanych przez B. Grahama zorganizowana zostanie akcja propagandowa (ulotki, afisze) protestująca przeciwko wizycie B. Grahama w kościołach katolickich oraz pomawiająca duchowieństwo rzym. kat. O czerpanie z tej wizyty korzyści materialnych.”

SB ZAPRASZA NA EWANGELIZACJĘ

Oprócz planów centralnych zabezpieczenia wizyty przez SB również wojewódzkie Urzędy Spraw Wewnętrznych wykazywały sporą aktywność. Do ciekawszych należą plany działań operacyjnych katowickiej i krakowskiej SB. W Krakowie sprawa miała kryptonim „Kaznodzieja”

Oprócz standardowych przygotowań, zaplanowano również przeprowadzenie akcji uderzającej w kurie biskupie. Graham miał wygłosić kazanie w kościele św. Anny w Krakowie. Komuniści zakładali, ze Kościół nie będzie propagował tego wydarzenia wśród wiernych, ponieważ ma on wymiar tylko „polityczny”, chodzi o ukłon Kościoła w stronę USA, wspieranie gości z Zachodu, które przez społeczeństwo będzie bardzo dobrze obierane. Propagowanie zaś wymiaru religijnego może być ryzykowne – jak wynika z analiz służb — z uwagi na małą świadomość ekumeniczną społeczeństwa polskiego. Kościołowi rzymskokatolickiemu nie zależało na licznym udziale katolików w tym wydarzeniu.

W związku z tym krakowska bezpieka zaplanowała „po otrzymaniu z Wydziału III Departamentu IV MSW oryginalnych afiszy” informujących o ewangelizacji wykonanych przez młodzież z ruchu oazowego, dodrukowanie większej ilości i rozlepienie ich w „godzinach nocnych na kościołach rzymskokatolickich; mariacki, franciszkanów, św. Józefa, św. Szczepana, św. Piotra i Pawła”. Akcja miała na celu doinformowanie wiernych o spotkaniu w kościele św. Anny. Według SB„pozwoli to na zastosowanie rzekomych działań protestacyjnych”. W ramach tej samej akcji

„roześle się do duszpasterzy akademickich i młodzieżowych zaproszenia do wzięcia udziału w spotkaniu w kościele św. Anny wraz z kierowana przez siebie oazą. Zaproszenie podpisane będzie przez jedna z grup oazowych z terenu m. Krakowa. Dokładna treść uzgodniona zostanie z tow. B. Kulińskim z Wydziału VI Departamentu IV MSW.

Po wykonaniu powyższych przedsięwzięć podjęte zostaną dalsze działania, których celem będzie zachwianie hierarchii kościelnej – katolickiej w słuszności angażowania się do pomocy w zorganizowanie pobytu B. Grahama z uwagi na okres żałoby w Kościele po śmierci Ojca św. W tym celu drogą telefoniczną przekaże się: kurii, bpowi J. Pietraszce, ks. K. Suderowi, proboszczowi kościoła św. Anny, ks. F. Plonce, diecezjalnemu duszpasterzowi akademickiemu – szereg ujemnych opinii o angażowaniu się KK w popieranie innych wyznań. Niektóre telefony zawierać będą nawet pogróżki np. niewpuszczenia B. Grahama do kościoła św. Anny.”

To był I etap realizowany po przyjeździe B. Grahama do Polski. II etap działań operacyjnych rozłożony był w czasie pobytu B. Grahama w Krakowie i obejmował zadania dla czterech TW władających dobrze językiem angielskim lub niemieckim, przekazania ekipie towarzyszącej lub samemu B. Grahamowi informacji o pomocy władz oraz negatywnym stanowisku KRK ds. ekumenii. TW ps. „Karski” miał przygotować i przekazać B. Grahamowi 3–4 oryginalnych listów wiernych Kościoła polskokatolickiego, w których opiszą fakty nietolerancji ze strony kleru katolickiego.

Zaplanowano, że 11.10 br. w godzinach nocnych na schodach oraz drzwiach wejściowych kościoła św. Anny, esbecy wykonają napisy w języku polskim i angielskim, wyrażające sprzeciw wiernych przeciwko udostępnieniu kościoła B. Grahamowi: „Billy Graham do domu”. W dniu 12 bm. kontynuować miano akcje anonimowych telefonów do kurii i proboszcza parafii św. Anny, wyrażających oburzenie wiernych. Telefony miał także dostawać pastor miejscowego zboru baptystycznego K. Bednarczyk, a na afiszu wiszącym w kościele św. Anny planowano wykonać napis: ‘Veto’ lub ‘Herezja’.

Już po wyjeździe z Krakowa amerykańskich gości, SB wdrożyła realizacje trzeciego etapu zadań operacyjnych, które miały potęgować rzekomo negatywne nastroje wiernych po wizycie Grahama.

Podobnie w Katowicach rozpoczęto akcje rozplakatowywania afiszy „oazowych”, a następnie pisania listów do kard. Wyszyńskiego, bp. H. Bednorza i redakcji Gościa Niedzielnego oraz telefonowania do księży. W raporcie z realizacji działań z satysfakcją stwierdzono, że udało się zainspirować do protestów także „osoby liczące się i wysoko oceniane przez księży”

Zgodnie z zaleceniem Departamentu przygotowano kilku TW do zabrania głosu w dyskusji z B. Grahamem w czasie ewangelizacji. Punkt ten nie został zrealizowany z przyczyn obiektywnych, wobec czego tacy księża ewangeliccy jak ks. senior Andrzej Hauptman i ks. dr Alfred Jagucki przygotowali wystąpienia na piśmie i przekazali B. Grahamowi za pośrednictwem osób z jego ekipy. W listach poruszali zagadnienia omawiane w zaleceniach Dep. IV z przykładami. Natomiast TW „Spec”, który reprezentował organizatora z ramienia Kościoła baptystów, udało się dotrzeć do B. Grahama i przekazać uwagi osobiście.

W czasie ewangelizacji rozprowadzana była przez baptystów i adwentystów literatura wyznaniowa. Esbecy odnotowali, że zaopatrywali się w nią w większych ilościach szczególnie obywatele Czechosłowacji. Ustalono około 40 numerów rejestracyjnych pojazdów, których listę przekazano do GPK Cieszyn celem poddania ich przeszukaniu przy przekraczaniu granicy i konfiskaty przewożonej literatury. Wynik przeszukania w 34 przypadkach był pozytywny.

TW Kasprzak opisując tę sprawę donosi:

„Rudnicki Leszek przez cały okres towarzyszył ekipie B. Grahama. Okazało się, iż on kierował całym zespołem młodych fanatyków, związanych z tzw. podziemną ewangelizacją i dostarczał na stoiska przed kościoły literaturę bezdebitową. (drukowana poza PRL, nielegalnie ściągnięta do kraju – przypis AC)”

WROCŁAW, POZNAŃ, BIAŁYSTOK, WARSZAWA

W notatce z realizacji działań SB dowiadujemy się, że plany zostały wykonane praktycznie w całości. W poszczególnych miastach zaplanowano kolejne działania w oparciu o tajnych współpracowników, które miały „wykazać dwulicowości haseł ekumenicznych głoszonych przez KRK, wykazanie słuszności polskiej polityki wyznaniowej, która stwarza najkorzystniejsze warunki dla działalności wyznań religijnych”.

Podaje tylko dwa przykłady:

„W dniu 10. X. 78 r w trakcie pobytu B. Grahama we Wrocławiu witający go w polskokatolickim kościele św. Magdaleny t. w. ps. „Wiesław” odczytał, a następnie wręczył mu list sporządzony przez t.w. ps. „Ryszard”. List w swej treści zawierał liczne uwagi o przejawach nietolerancji religijnej ze strony Kościoła rzymskokatolickiego w stosunku do innych wyznań w Polsce (…)

Podczas odbywającego się w dniu 10. X. 78 r. w krakowskim oddziale Klubu Inteligencji Katolickiej spotkania z towarzyszącym B. Grahamowi działaczem ewangelizacyjnym z USA C. Barrows’em, t.w. ps. „Lotos” (…) zadał publiczne pytanie dot. współpracy pomiędzy B. Grahamem a oazowym ruchem „Światło-Życie” kierowanym przez ks. F. Blachnickiego. Udzielana przez C. Barrowsa odpowiedź była wykrętna, lecz mimo to potwierdziła fakt współpracy między tymi ruchami ewangelizacyjnymi. Zadane pytanie spowodowało zdenerwowanie obecnych na sali czołowych działaczy ruchu „Światlo-Życie”, którzy po imprezie starali się wytłumaczyć t.w., że nie należy publicznie mówić o związkach oaz z B. Grahamem, gdyż może to spowodować odmowę wiz przyjazdowych dla misjonarzy z Instytutu im. B. Grahama, którzy występują również jako działacze tzw. ruchu „AGAPE”. Stwierdzono, iż wśród członków krakowskiego oddziału KIK‑u panuje konsternacja wywołana ujawnieniem współpracy B. Grahama z ruchem oazowym.”

PODSŁUCHY i POLITYKA MIĘDZYNARODOWA

Oprócz szeroko zakrojonych działań realizowanych poprzez agenturę, służby zabezpieczały technicznie pobyt amerykańskich gości w hotelach. Pokoje były na podsłuchu, tak samo jak telefony, a w trzech pokojach zamontowano ukryte aparaty fotograficzne, które zbierały „zdjęciową dokumentację”. Zalecenie mówiło również o „penetracji bagaży osobistych”.

W zachowanej książce ewidencji PDF (podgląd dokumentowany fotograficznie) z hotelu Viktoria znajduje się kilka stenogramów z obserwacji fotograficznej wraz ze zdjęciami. Dołączone do akt sprawy „Ewangelista” wraz z zapisem magnetofonowym odbytych rozmów, miały dla SB duże znaczenie.
Poniżej przykład stenogramu z obserwacji pokoju hotelowego pastora dr. Dentona Lotza z 8 października 1978 r.:

„Godz. 6: 15 – Fig.(urant) wstał z łóżka i wyszedł do łazienki.
Godz. 6: 35 – Wrócił do pokoju, ubierał się.
Godz. 6: 45 – Ubrany w garnitur wyszedł z pokoju.
Godz. 9: 05 – Weszła pokojowa, sprzątała.
Godz. 9: 20 – pokojowa wyszła z pokoju.
Godz. 10.40 – 12.00 – Przerwa w eksploatacji.
Godz. 21.55 – Fig. wszedł do pokoju, usiadł przy stole, przeglądał przyniesione ze sobą zapisane kartki formatu A‑4 oraz barwne pisma reklamowe.
Godz. 22: 15 – Wyszedł z pokoju.
Godz. 22: 20 – Wszedł do pokoju. Rozebrał się, założył pidżamę, wyszedł do łazienki, po chwili wrócił, klęknął przy łóżku i czytał książkę.
Godz. 22: 40 – Położył się do łóżka i zgasił światło.”

Służbę Bezpieczeństwa interesowały przede wszystkim informacje dotyczące kwestii politycznych i spraw międzynarodowych, wszelkie wypowiedzi na ten temat amerykańskich gości były skrzętnie notowane, a potem opracowywane pod kątem przydatności służbom wewnętrznym i wywiadowi.

W podsłuchanych rozmowach Amerykanie ustalają taktykę rozmów z Rosjanami, aby Graham mógł jak najszybciej wyjechać do ZSRR na podobną krucjatę, co, według jego współpracowników, wzmocni jego pozycję w USA i nada u status prawdziwego męża stanu mającego wpływ na stosunki pomiędzy mocarstwami.

Notatka z podsłuchu pokojowego pastora Haraszti w hotelu Victoria z 7. 10. br. godz. 16.12–17.23 pokój nr 403 :

„mężczyźni dochodzą do wniosku, że Departament Stanu, powinien przekonać prezydenta Cartera, ze Billy jest wielkim politykiem uznawanym przez Związek Radziecki i Wschodni Blok. Jego mediacje w sprawie stosunków USA – ZSRR są akceptowane. Jest to człowiek inteligentny i zdaje sobie z tego sprawę. Na ten temat mężczyzna rozmawiał z I sekretarzem /żadnych szczegółów na ten temat nie mówi/”

Rzucająca światło na rozmowy Grahama z przedstawicielami administracji rządowej jest notatka służbowa z podsłuchu pokoju hotelowego z 13 października 1978 r. godz. 21: 15 – 21: 55:

„W pokoju przebywają: John Akers, Blair Calson, Walter Smyth i figurant Aleksander Haraszti. (…) Przeglądają swój program pobytu w Polsce. Na sobotę przewidziana jest wizyta i wicepremiera Tejchmy o godz. 8: 30. Wizyta ta ma być wizytą kurtuazyjną, natomiast przywiązują dużą wagę do poniedziałkowej wizyty. Oczekują, że będą to rozmowy o dużym znaczeniu. (…) poniedziałkową wizytę u Frelka określają jako szczególnie ważną, gdyż ten człowiek, jak stwierdzają jest „drugi po Gierku”. Powołując się na opinię ambasador Węgier, figurant stwierdza, że ocena ich wizyty tutaj wypada bardzo dobrze (…) Wizyta na Węgrzech, jak i w Polsce, określana jest przez ambasadora jako ‘pomocna dla Rosjan’. Dodał, że przekazał wszystkie materiały Rosjanom”.

W kolejnej podsłuchanej rozmowie z John Akers i Haraszti zastanawiają się jak wykorzystać spotkanie w Teatrze Żydowskim na którym oprócz Żydów z Polski, USA i Izraela, ma być obecny także minister Kąkol. Te spotkanie może według rozmówców służyć poprawie stosunków Polsko ‑Izraelskich, które pogorszyły się po sześciodniowej wojnie arabsko-izraelskiej, w której to Polska pomagała krajom arabskim. Wydaje im się, że dobrym mediatorem budującym mosty powinien być Billy Graham, należy go do tego tylko przekonać i przygotować, aby umiejętnie wykorzystać te spotkanie.
O planach i zamierzeniach poinformowano B. Grahama, ten jednak w rozmowie z innym swoim współpracownikiem wyznaje, że:

„koledzy poinformowali go, że spotkanie to jest okazją do spełnienia przez niego misji pogodzenia Polski z Żydami z Izraela. Uważa, jednak, że te sprawy nie należą do jego kompetencji i nie może się tego podjąć. Są to sprawy rządów obu krajów , a nie jego. Billy Grahama. Twierdzi dalej, ze nie jest osobą na tyle znaną w tym środowisku , żeby jego głos cokolwiek znaczył.”

Wydaje się więc, że pomimo wielkich aspiracji współpracowników Grahama, głównie pastora Haraszti, on sam zachowuje dystans do swojej osoby i swoich możliwości.

SB zbiera przez swoich TW także opinie Grahama i jego współpracownikach o Polsce, które generalnie są bardzo dobre i wydaje się, że goście są pod wrażeniem socjalistycznego kraju. Funkcjonariusz SB Stasikowski w notatce służbowej przytacza po spotkaniu z TW Paweł II charakterystyczne opinie innych TW, którzy informowali o nastrojach panujących w ekipie B. Grahama:

„z atmosfery i przebiegu wizyty w Polsce (Graham) jest bardzo zadowolony, Z tym wszystkim, z czym się w Polsce spotkał przeszło wszelkie oczekiwania. Aktualnie jednym z głównych celów swego życia widzi w potrzebie angażowania się na rzecz utrzymania pokoju. Obecnie zdaje sobie sprawę, że mylił się w przeszłości kiedy występował w pierwszych latach swej działalności przeciwko komunizmowi. Zdaje sobie w tej chwili, sprawę, że szedł na fali atmosfery antykomunistycznej, szerzącej się w USA. Przed kilku dopiero laty dostrzegł swój błąd i zmienił swoje oceny w odniesieniu do tego systemu politycznego. Ma zamiar unaocznić Amerykanom, że komuniści to nie demony. Chce pokazać społeczeństwu amerykańskiemu, przy pomocy prelekcji, filmów, publikacji, że socjalizm ma również dobre strony.”

OTWARTA DROGA DO MOSKWY

Wiadomość o przyjeździe ewangelisty do Polski wywołała duże zainteresowanie wśród wyznawców Kościołów protestanckich w całej Europie i ZSRR. Wydarzenie odczytywano jako dowód otwarcia polityki PRL na rzecz szerzenia swobód religijnych i wyznaniowych w Polsce oraz otwartości w kontaktach na świat. To był jeden z bardzo ważnych celów, jakie władza socjalistyczna chciała osiągnąć, pozwalając B. Grahamowi na przyjazd do Polski.

Władze państwowe bardzo dobrze oceniły pobyt Grahama, ponieważ zrealizowały wszystkie cele propagandowe, jak również wysoko oceniały późniejsze kontakty funkcjonariuszy państwowych z doradcami Grahama. Wydaje się, że te kanały wykorzystywali komuniści w niektórych sprawach próbując wywierać nacisk na administracje rządową USA, czy poszczególnych senatorów, na których wpływ miał Graham.[2]

Wizyta Grahama w Polsce wywołała sporo krytycznych ocen w zachodniej prasie. Zarzucano Grahamowi, iż pozwolił się wykorzystać przez komunistyczną propagandę, a w swoich kazaniach czy wystąpieniach nie zrobił żadnych aluzji do braku swobód religijnych czy obywatelskich, a wręcz powielał w nich propagandowe tezy PRL.

Na przykładzie sprawy obiektowej „Ewangelista” widać, w jaki sposób wydawałoby się nieistotne informacje, albo niepozorne zadania wykonywane przez tajnych współpracowników miały znaczenie dla całości przedsięwzięcia kontroli nie tylko samej wizyty przez służby. Z punktu widzenia TW zadania czy informacje przekazywane funkcjonariuszom SB, to tylko drobne sprawy, jednak obiektywnie miały spory wpływ na realizację inwigilacji różnych osób czy kontrolę wydarzeń kościelnych.

Wizyta w Polsce i jej pozytywna ocena przez komunistów niewątpliwie otworzyła Grahamowi drogę do wyjazdu w maju 1982 r do ZSRR.

pastor Adam Ciućka

Wszystkie cytaty pochodzą z akt sprawy obiektowej kryptonim „Ewangelista” zawartych w archiwach zgromadzonych w Instytucie Pamięci Narodowej o sygnaturach: IPN BU 0236/213/1 cz. 1 i 2; IPN BU 023/213/2; IPN BU 023/213/3; IPN BU 01419/236 cz. 1 i 2

[1] „Przebywając w ZSRR z pracownikiem KGB odbyłem trzy spotkania , na których przekazałem informacje dot. nielegalnej produkcji literatury wyznaniowej i działalności nielegalnej tzw. Inicjatywnych baptystów (…) W ostatnim okresie środowisko to wydało nielegalnie 30.000 egzemplarzy biblii i w tej samej ilości 6 – tomowy podręcznik dla duchownych i podręcznik do nauki religii. (…) Prezbiter zboru baptystycznego z Krakowa K. Bednarczyk utrzymuje szerokie kontakty z różnego rodzaju misjami na Zachodzie, które specjalizują się w przemycie literatury do państw socjalistycznych. O powyższym przekonałem się podczas pobytu w jego towarzystwie we Włoszech. Wymieniony każdego dnia w miejscu swego zakwaterowania konferował z przedstawicielami różnych misji, które prowadza również działalność charakteru politycznego. (…) W połowie sierpnia przebywał w Polsce przedstawiciel Światła Wschodu z Republiki Federalnej Niemiec. Podroż po Polsce odbywał samochodem , w którym miał ukryta literaturę w j. rosyjskim. Literaturę te chciał przekazać kaznodziei zboru baptystycznego w Poznaniu na co ten nie wyraził zgody. Z Poznania planował wyjechać do wschodnich województw, lecz do kogo personalnie nie mówił.”
Oficer prowadzący planował te informacje: „wykorzystać do sprawy obiektowej ‘Dogmat’. (…) W sprawie K. Bednarczyka informacje przekazać do Wydz. IV KWMO w Krakowie.” IPN BU 0 236213 t 1. cz. 1. s. 320

[2] „B. Graham ma w Departamencie Stanu możliwości wpływania na sekretarza stanu; może wpływać przez senatora Johna Sparkman /przewodniczący komitetu d.s. Zagranicznych senatu/. Ma być zmieniony w m‑ca styczniu ze względu na wiek. Na jego miejsce ma być powołany senator Frank Church, na którego również może oddziaływać. Członkowie ekipy B. Grahama należący do osób najbardziej liczących się w grupie jak: dr Walter Smitch, John Akersi i A. Haraszti postawili pytanie, co oczekuje się od B. Grahama: czy wystarczy tylko szeroka obiektywna informacja o sytuacji w Polsce; czy też można by działać na rzecz ułatwień w łamaniu barier utrudniających stosunki gospodarcze między USA a PRL. Zapewniali, że posiadają stosunki i mogą w tym zakresie działać.” BU 0 1419236 cz.2 s. 393–394

Zobacz również:

“Pod nadzorem bezpieki — zapowiedź cyklu na Ekumenizm.pl”

“Misjonarz pod nadzorem bezpieki”

Galeria