Leszno jako protestancki ośrodek naukowy

„Odręb­ność i ste­reo­ty­po­wość życia umy­sło­we­go w Lesz­nie w XVII wie­ku” Ada­ma Matu­szew­skie­go jest książ­ką przed­sta­wia­ją­cą życie nauko­we Lesz­na w okre­sie naj­więk­sze­go roz­kwi­tu mia­sta. W XVII w. przy­by­ła do mia­sta kolej­na fala Bra­ci Cze­skich z Janem Amo­sem Komeń­skim na cze­le. Ponad­to osie­dla­li się tu lute­ra­nie z Dol­ne­go Ślą­ska, co było skut­kiem rady­kal­nych dzia­łań kontr­re­for­ma­cji.

Dzię­ki tym losom, mia­sto sta­ło się jed­nym z waż­niej­szych ośrod­ków nauki i kul­tu­ry Euro­py Zachod­niej a przy­naj­mniej Euro­py o korze­niach pro­te­stanc­kich, bo taki też był prze­wa­ża­ją­cy skład wyzna­nio­wy gro­du. Lesz­no zapi­sa­ło się zło­ty­mi gło­ska­mi w histo­rii euro­pej­skie­go ency­klo­pe­dy­zmu, pan­so­fii, kar­te­zja­ni­zmu i poli­hi­sto­ry­cy­zmu.

Naj­słyn­niej­szą z oso­bi­sto­ści ówcze­sne­go lesz­czyń­skie­go życia nauko­we­go był Jan Amos Komeń­ski, twór­ca nowo­cze­snych pod­staw peda­go­gi­ki. Jego naj­bar­dziej zna­ną pozy­cją jest Didac­ti­ca Magna, choć napi­sał rów­nież wie­le pozy­cji o nauce języ­ków obcych, przede wszyst­kim łaci­ny. Jego dzie­ła sta­ły się pod­sta­wą meto­dy­ki, z pew­ny­mi zmia­na­mi sto­so­wa­nej do dzi­siaj. To wła­śnie Komeń­ski gło­śno doma­gał się naucza­nia kobiet razem z męż­czy­zna­mi, podzie­lił zaję­cia na 45 minu­to­we lek­cje, wpro­wa­dził oce­ny oraz to wła­śnie on był pomy­sło­daw­cą oślej ław­ki i kil­ku innych metod wycho­waw­czych.

Inną posta­cią o euro­pej­skim wymia­rze był Szkot Jan John­ston zaj­mu­ją­cy się wie­lo­ma dzie­dzi­na­mi nauki. Opra­co­wał jeden z pierw­szych podzia­łów sys­te­ma­tycz­nych z zoo­lo­gii, zaj­mo­wał się geo­lo­gią, egip­to­lo­gią oraz filo­zo­fią. Opra­co­wał też pod­ręcz­nik ety­ki dla słyn­ne­go na ówcze­sną pro­te­stanc­ką Euro­pę Lesz­czyń­skie­go Gim­na­zjum . Pod­ręcz­nik ten zna­ny i użyt­ko­wa­ny jesz­cze przez kolej­ne wie­ki w róż­nych kra­jach zosta­nie wkrót­ce pierw­szy raz wyda­ny w Lesz­nie w języ­ku pol­skim po bli­sko 400 latach.

Wymie­nio­nym oso­bom nie ustę­po­wał rów­nież Johann Heer­mann, słyn­ny pastor-pie­śniarz z Cho­bie­ni, któ­ry miesz­kał w Lesz­nie kil­ka­na­ście ostat­nich lat swe­go życia. W Cho­bie­ni napi­sał oko­ło 500 pie­śni, z cze­go naj­słyn­niej­sze są śpie­wa­ne rów­nież w pol­skich prze­kła­dach w kościo­łach ewan­ge­lic­kich, np. „O, Panie Boże mój”, „Jezu mój miły, w czy­żemś tak prze­wi­nił”. Ostat­nia pieśń, w innym prze­kła­dzie, jest z resz­tą zna­na rów­nież w kościo­łach kato­lic­kich pod tytu­łem „Naj­droż­szy Jezu”. W Lesz­nie Heer­mann pisał przede wszyst­kim kaza­nia wyda­jąc je w dru­kar­niach lesz­czyń­skich, nakła­dem któ­rych uka­zy­wa­ły się czę­sto pier­wo­dru­ki waż­nych euro­pej­skich dzieł. Część kazań Heer­man­na weszło na sta­łe do kano­nu kazań lute­rań­skich, szcze­gól­nie te pasyj­ne. W jed­nym z kazań, jako pierw­szy w histo­rii, wspo­mniał o lesz­czyń­skim ratu­szu.

W książ­ce autor przed­sta­wia dzia­łal­ność szko­ły, twór­czość teatral­ną, przed­sta­wia ówcze­sne dru­kar­nie, oma­wia nie­któ­re mniej zna­ne sta­ro­dru­ki. W jed­nym z roz­dzia­łów oma­wia osią­gnię­cia nauko­we i dydak­tycz­ne uczo­nych i peda­go­gów lesz­czyń­skich a wszyst­ko na tle tole­ran­cji wyzna­nio­wej, któ­ra moty­wo­wa­ła do osie­dla­nia się w tym wiel­ko­pol­skim mie­ście.

„O zna­cze­niu i pozy­cji Lesz­na w nauce dowia­du­je­my się z opra­co­wań dru­ko­wa­nych w XVI w. w Lon­dy­nie, Lip­sku, Ham­bur­gu, Sztok­hol­mie, Lej­dzie, Amster­da­mie, Kolo­nii, Rot­ter­da­mie, Bra­den­hau­sen, Frank­fur­cie, Pra­dze, Wene­cji, Rouen i Pary­żu. Sta­ro­dru­ki w biblio­te­kach tych miast potwier­dza­ją dziś ist­nie­nie i zna­cze­nie nauki i uczo­nych daw­ne­go Lesz­na.” – pisze w wstę­pie do książ­ki pre­zes Lesz­czyń­skie­go Towa­rzy­stwa Kul­tu­ral­ne­go Aloj­zy Konior.

Nie­ste­ty dzia­łal­ność kontr­re­for­ma­cji w Pol­sce spo­wo­do­wa­ła upa­dek gro­du i zmniej­sze­nie się jego zna­cze­nia w histo­rii Euro­py. Z waż­ne­go ośrod­ka nauko­we­go sta­ło się mia­stem śred­niej wie­lo­ści ale wciąż cie­szą­ce się dużą otwar­to­ścią na wie­lo­wy­zna­nio­wość; wystar­czy przy­po­mnieć, że w cza­sach pru­skich Lesz­no było pią­tym naj­więk­szym ośrod­kiem juda­izmu w Pru­sach, prze­wyż­sza­jąc swy­mi osią­gnię­cia­mi nawet kahał poznań­ski.

Książ­ka Ada­ma Matu­szew­skie­go zosta­ła wyda­na z pomo­cą finan­so­wą Rady, Zarzą­du i Pre­zy­den­ta Mia­sta Lesz­na. Kon­sul­tan­tem nauko­wym była prof. dr hab. Jolan­ta Dwo­rzacz­ko­wa. Wydaw­cą jest Lesz­czyń­skie Towa­rzy­stwo Kul­tu­ral­ne, któ­re z resz­tą nie­daw­no wyda­ło Słow­nik Bio­gra­ficz­ny Lesz­na. Książ­ka wyda­na zosta­ła zale­d­wie w ilo­ści kil­ku­set egzem­pla­rzy, więc jej zakup może oka­zać się trud­ny. LTK roz­sy­ła jed­nak swo­je wydaw­nic­twa do naj­waż­niej­szych biblio­tek kra­ju, gdzie moż­na się z nimi zapo­znać.

Zdję­cie: Lesz­czyń­ski ratusz, któ­ry wspo­mniał Johann Heer­mann w przed­mo­wie do kaza­nia „Myśli budu­ją­ce”.

Lesz­czyń­skie Towa­rzy­stwo Kul­tu­ral­ne

Ofi­cjal­na stro­na Lesz­na

Słow­nik Bio­gra­ficz­ny Lesz­na

Johann Heer­mann