Chaldejski Kościół Katolicki

W latach 1281–1317 patriar­chą był Mon­goł Uyah-allah III (w innych źró­dłach nazy­wa­ny jest Jah­bal­lah lub Yaba­had). To on wysłał w sław­ną podróż do Euro­py (w latach 1287–1288) swe­go przed­sta­wi­cie­la, Rab­ba­na Bar Sau­ma, aby ten pod­pi­sał przy­mie­rze pomię­dzy na wpół chrze­ści­jań­ski­mi Mon­go­ła­mi i kró­le­stwa­mi Fran­cji i Anglii, jako kon­se­kwen­cję pojed­na­nia się Kościo­łów rzym­skie­go i asy­ryj­skie­go. W koń­cu nic z tych usi­ło­wań nie wyszło, ale cie­ka­we jest, że “here­tyk” i “nesto­ria­nin” Rab­ban Bar Sau­ma, już w XIII wie­ku mógł bez żad­nych prze­szkód odpra­wiac swo­je msze w rycie chal­dej­skim w kościo­łach kato­lic­kich (nawet w kate­drach!) Rzy­mu i innych miast Euro­py, a nawet przy­jąć komu­nię Wiel­ka­noc­ną z rąk same­go papie­ża Miko­ła­ja IV.

Rok póź­niej, w 1289 r., to papież wysłał swe­go przed­sta­wi­cie­la, Fran­cisz­ka­ni­na Jana z Mon­te Corvi­no, z lista­mi do patriar­chy Uyah-alla­ha III, kró­lów Arme­nii i Per­sji (ta była wów­czas rzą­dzo­na przez Mon­go­łów) do cesa­rza Chin. Te wszyst­kie pró­by zbli­że­nia pomię­dzy dwo­ma Kościo­ła­mi nie dopro­wa­dzi­ły do ocze­ki­wa­ne­go rezul­ta­tu, ale przy­czy­ni­ły się do wza­jem­ne­go pozna­nia i do pod­wa­lin zaist­nie­nia kato­lic­kie­go Kościo­ła Chal­dej­skie­go, któ­re­go krót­ką histo­rię pra­gnę omó­wić w niniej­szym arty­ku­le.               Sam począ­tek i nazwa Kościo­ła mają swe korze­nie na Wyspie Cypr, gdzie tam­tej­szy metro­po­li­ta i wier­ni Kościo­ła Asy­ryj­skie­go zde­cy­do­wa­li się na wej­ście w unię z Kościo­łem i z papie­żem rzym­skim. Osta­tecz­nie, w wyni­ku posta­no­wień Sobo­ru Flo­renc­kie­go, w 1445 r. cała wspól­no­ta asy­ryj­ska, z bisku­pem na cze­le, prze­szła na kato­li­cyzm. Jesz­cze w tym samym 1445 r., pod­czas Sobo­ru w Flo­ren­cji, papież Euge­niusz IV uro­czy­ście oświad­czył, że kto nazwał­by chrze­ści­jan przy­by­łych do kato­li­cy­zmu z Kościo­ła nesto­riań­skie­go “nesto­ria­na­mi” zosta­nie natych­miast eks­ko­mu­ni­ko­wa­ny, gdyż odtąd ci chrze­ści­ja­nie mają by nazy­wa­ni “Chal­dej­czy­ka­mi”.  Cho­ciaż Kościół Chal­dej­ski na Cyprze miał bar­dzo krót­ki żywot (z powo­du inwa­zji Tur­cji i naj­róż­niej­szych pre­sji, zwłasz­cza ze stro­ny Kościo­ła rzym­skie­go) i choć Chal­dej­czy­cy prze­szli z rytu wschod­nie­go na łaciń­ski, to jed­nak nazwa Kościo­ła jako Kościo­ła Chal­dej­skie­go prze­trwa­ła i zosta­ła przy­ję­ta przez innych człon­ków Kościo­ła Asy­ry­sj­kie­go wcho­dzą­cych odtąd w unię z Rzy­mem.               W roku 1450 Asy­ryj­ski patriar­cha Mar Chi­mun (Szy­mon) IV (1437–1477) ogło­sił, że odtąd sta­no­wi­sko patriar­chy będzie dzie­dzicz­ne. W 1477, jako jego następ­ca, został mia­no­wa­ny patriar­chą jego bra­ta­nek Mar Chi­mun V. Takie posu­nię­cie spo­wo­do­wa­ło, że nie­któ­rzy bisku­pi się zbun­to­wa­li i odłą­czy­li od Kościo­ła Asy­ryj­skie­go.  Kie­dy umarł kolej­ny patriar­cha, Mar Chi­mun VI, i wybra­no w 1538 r. na następ­cę jego krew­nia­ka Mar Chi­mu­na VII, kil­ku bisku­pów w pro­te­ście zebra­ło się na Syno­dzie w Mosu­lu (pół­noc Ira­ku) wybie­ra­jąc na patriar­chę Kościo­ła Mezo­po­tam­skie­go (według kano­nu z V wie­ku usta­no­wio­ne­go przez Kościo­ły Selu­cji i Kte­zy­fo­nu) inne­go kan­dy­da­ta, prze­ło­żo­ne­go klasz­to­ru z Rab­ban Hor­mizd, leżą­ce­go w pobli­żu Alkosh, Mar Yohan­na (Jana) Sula­kę. W ten oto spo­sób Kościół Asy­ryj­ski miał dwóch, zwal­cza­ją­cych się nawza­jem patriar­chów.

Po jakimś cza­sie Jan Sula­ka, mając za prze­ciw­ni­ka Mar Chi­mu­na VIII Den­kha, zde­cy­do­wał się na szu­ka­nie pomo­cy w Rzy­mie i zło­żył, za pośred­nic­twem Kusto­dii Zie­mi Świę­tej, akt posłu­szeń­stwa papie­żo­wi Juliu­szo­wi III. W 1552 r. ruszył oso­bi­ście do Rzy­mu, wyzna­jąc tam publicz­nie kato­lic­kie wyzna­nie wia­ry. W 1553 r. Juliusz III usta­no­wił go ofi­cjal­nie patriar­chą Kościo­ła Chal­dej­skie­go. Po powro­cie osiadł w Diy­ar­ba­kir (Tur­cja), wyświę­cał bisku­pów, orga­ni­zo­wał struk­tu­ry nowe­go Kościo­ła, wzmac­niał powsta­ją­ce wspól­no­ty, ale nie trwa­ło to dłu­go, ponie­waż już w 1555 r. został zamor­do­wa­ny  przez Emi­ra z Ama­daya na proś­bę dru­gie­go patriar­chy, swe­go kon­ku­ren­ta. Następ­cą Sula­ki został biskup z Djez­zi­ra, przyj­mu­jąc imię Mar Abdi­sho IV Maron. Chcąc unik­ną losu poprzed­ni­ka, zde­cy­do­wał się na prze­nie­sie­nie swo­jej sie­dzi­by do Sirt. Jego następ­cy też prze­no­si­li swo­ją sie­dzi­bę patriar­chy do róż­nych nowych miejsc (Sal­ma­su, Urmii, itd.), co mia­ło swój wpływ na osła­bie­nie uni z Rzy­mem. W koń­cu, w 1672 r., patriar­cha Chi­mun XIII (1662–1700) zde­cy­do­wał się na powrót do Kościo­ła Asy­ryj­skie­go, zamiesz­ku­jąc w leżą­cym w górach Kur­dy­sta­nu mie­ście Kot­sh­nés, we wschod­niej Tur­cji, two­rząc w ten spo­sób nową linię patriar­chów asy­ryj­skich z Kot­sh­nés (dotych­cza­so­wa była z Alkosh, a zaczę­ła się od Mar Chi­mu­na VI, któ­ry żył w latach 1504–1538), z któ­rej pocho­dzą rów­nież dzi­siej­si patriar­cho­wie Kościo­ła Asy­ryj­skie­go Wscho­du.               Nie wszy­scy kato­li­cy chal­dej­scy podą­ży­li za swo­im przy­wód­cą do Kościo­ła Asy­ryj­skie­go, ale przez jakiś czas pozo­sta­li bez wła­sne­go patriar­chy. Na doda­tek, już w 1672 r., pod wpły­wem misjo­na­rzy kapu­cyń­skich (Fran­cisz­ka­nie) prze­szedł na kato­li­cyzm biskup Yous­se­fa (Józef) z Diy­ar­ba­ki­ru. Suł­tan turec­ki pozwo­lił mu na uży­wa­nie tytu­łu patriar­chy, tym­cza­sem jed­nak Rzy­mo­wi się nie spie­szy­ło z uzna­niem Józe­fa, gdyż papież liczył cią­gle na pozy­ska­nie patriar­chy Kościo­ła Asy­ryj­skie­go. Dopie­ro w 1681 r. Rzym zatwier­dził go na patriar­chę, nada­jąc mu imię Yous­se­fa (Józe­fa) I. Po jego śmier­ci następ­cy Józe­fa I rów­nież przyj­mo­wa­li to imię, aż wybra­no patriar­chą Yous­se­fa IV, któ­ry jed­nak nie został jako patriar­cha zatwier­dzo­ny przez Rzym, a tyl­ko jako admi­ni­stra­tor patriar­szy. Sta­ło się tak, gdyż w swych zabie­gach na Bli­skim Wscho­dzie Rzym ponow­nie myślał o pozy­ska­niu dla unii jed­ne­go z dwóch patriar­chów: z Alkosh lub z Kot­sh­nésu. W koń­cu, w 1780 r., Yous­sef IV zre­zy­gno­wał ze sta­no­wi­ska admi­ni­stra­to­ra, prze­no­sząc się następ­nie do Rzy­mu. Na jego miej­sce admi­ni­stra­to­rem Rzym wybrał jego bra­tan­ka, księ­dza Augu­sty­na Hin­di, wyświę­co­ne­go na bisku­pa w 1804 r., któ­ry jed­nak wbrew papie­żo­wi i jego dyplo­ma­cji zaczął nazy­wać się patriar­chą Yous­se­fem V. Rzym nigdy nie uznał tego tytu­łu, więc zmarł w 1827 r. Tyl­ko jako metro­po­li­ta Diy­ar­ba­ki­ru.               Więk­szy wpływ na roz­wój Kościo­ła Chal­dej­skie­go mia­ła sytu­acja na zie­miach Ira­ku, gdzie bra­ta­nek asy­ryj­skie­go patriar­chy Elia­sza XII Den­ha (1722–1778) z Rab­ban Hor­muzd (linia z Alkosh) nawró­cił się w 1771 r. na kato­li­cyzm, nie przy­stę­pu­jąc jed­nak do unii z Rzy­mem. Jeden z jego bra­tan­ków, patriar­cha Eliasz XIII Iszu Jahb (1778–1804), rów­nież przy­jął kato­lic­kie wyzna­nie wia­ry, ale tak jak wujek miał pro­ble­my z zaak­cep­to­wa­niem w peł­ni unii z Rzy­mem. Tym­cza­sem inny bra­ta­nek, Jan (Yoha­na) Hor­mez, przy mani­pu­la­cjach Rzy­mu został w 1778 r. asy­ryj­skim metro­po­li­tą Mosu­lu, bar­dzo waż­ne­go ośrod­ka chrze­ści­jań­skie­go Wscho­du. To wła­śnie on, po ofi­cjal­nym nawró­ce­niu się na kato­li­cyzm, przy­pro­wa­dził ze sobą do Kościo­ła Chal­dej­skie­go spo­rą gru­pę bisku­pów asy­ryj­skich i bar­dzo wpły­wo­wą wspól­no­tę mni­sią z klasz­to­ru Rab­ban Hor­muzd. Po śmier­ci Augu­sty­na Hin­di i po poko­na­niu jesz­cze innych prze­szkód, w 1830 r. papież Pius VIII uznał go za patriar­chę Chal­dej­czy­ków z rezy­den­cją w Mosu­lu, nada­jąc mu przy tym tytuł “chal­dej­skie­go patriar­chy Babi­lo­nu”, któ­ry to tytuł jest do dzi­siaj ofi­cjal­nym tytu­łem patriar­chów kato­lic­kie­go Kościo­ła Chal­dej­skie­go. Nowy patriar­cha, Yoha­na VIII Hor­mez, był więc bra­tan­kiem Elia­sza XIII, zmar­łe­go w 1804 r. ostat­nie­go patriar­chy asy­ryj­skie­go z Alkosh.

Aby prze­ciw­sta­wić się zwy­cza­jo­wi posia­da­nia patriar­cha­tu dzie­dzicz­ne­go Yoha­na VIII Hor­mez powo­łał w 1838 r. bisku­pa Miko­ła­ja Zaj­ję na swe­go koadiu­to­ra z pra­wem zastą­pie­nia go po jego śmier­ci na tro­nie patriar­chy. Od tej chwi­li kato­li­cy zaczę­li osia­dać w mia­stach Nizi­ny Mezo­po­tam­skiej, gdy tym­cza­sem wier­ni Kościo­ła Asy­ryj­skie­go, już będą­ce­go w mniej­szo­ści, pozo­sta­li w bar­dzo trud­nej warun­ko­wo rze­czy­wi­sto­ści Gór Hak­ka­ri. Ruch zjed­no­cze­nio­wy Asy­ryj­czy­ków z Rzy­mem spo­tkał się z opo­rem misji chrze­ści­jań­skich innych Kościo­łów: pro­te­stanc­kiej z USA, angli­kań­skiej i rosyj­skiej. Naj­więk­szy kry­zys nastą­pił jed­nak z winy same­go Rzy­mu, któ­ry wszel­ki­mi środ­ka­mi pró­bo­wał zla­ty­ni­zo­wać Kościół Chal­dej­ski. Patriar­cha Yous­sef VI Audo (1848–1878) doma­gał się praw do zacho­wa­nia tra­dy­cji Kościo­ła Chal­dej­skie­go, nie­za­leż­no­ści w wybo­rze swych bisku­pów i przy­wró­ce­nia jurys­dyk­cji patriar­cha­tu Selu­cji i Kte­zy­fo­nu. Ta jurys­dyk­cja nale­ża­ła do nie­go praw­nie jed­nak zosta­ła mu ode­bra­na. Ten wiel­ki patriar­cha był też obroń­cą auto­no­mii kato­lic­kich Kościo­łów Wscho­du na Sobo­rze Waty­kań­skim I (wszy­scy chy­ba już sly­sze­li histo­rię, że jako­by papież miał poło­żyć swo­ją sto­pę na kar­ku zgię­te­go przed nim patriar­chy Yous­se­fie…), nie zga­dza­jąc się nawet na pod­pi­sa­nie decy­zji sobo­ro­wych, co uczy­nił dopie­ro dwa lata póź­niej w Mosu­lu, kie­dy otrzy­mał już z Rzy­mu gwa­ran­cje swych praw jurys­dyk­cyj­nych doty­czą­cych Patriar­cha­tu Babi­loń­skie­go.               Innym gestem nie­po­kor­ne­go wobec Rzy­mu patriar­chy był fakt wysła­nia do Indii dwóch bisku­pów, o czym juz pisa­łem w jed­nym z poprzed­nich arty­ku­łów na temat Kościo­ła Syro­ma­la­bar­skie­go w Indiach. Rzym zare­ago­wał w spo­sób bru­tal­ny rzu­ca­jąc groź­ba­mi i doma­ga­jąc się wyco­fa­nia oby­dwu bisku­pów. Patriar­cha, chcąc unik­nąć gor­sze­go zła, pod­po­rząd­ko­wał się w koń­cu papie­żo­wi. Yous­sef zmarł w 1879 r. i do dzi­siaj jest uzna­wa­ny przez Kościół Chal­dej­ski  za wiel­kie­go obroń­cę tra­dy­cji i toż­sa­mo­ści swo­je­go Kościo­ła i ludu.              Następ­cą  Yous­se­fa (Józe­fa) VI został Piotr Eliasz XIV Abu al-Juna­na (1878–1894). Olbrzy­mi wpływ na wzrost i roz­wój Kościo­ła Chal­dej­skie­go miał jed­nak patriar­cha Ema­nu­el II Tomasz (1900–1947), któ­ry dopro­wa­dził do przy­łą­cze­nia się do kato­lic­kich Chal­dej­czy­ków wiel­kiej licz­by człon­ków Kościo­ła Asy­ryj­skie­go. To ten patriar­cha naka­zał wydru­ko­wać księ­gi litur­gicz­ne swo­je­go Kościo­ła. Z powo­du wojen oraz nie­po­ko­jów reli­gij­nych i raso­wych coraz wię­cej Chal­dej­czy­ków zaczę­ło osie­dlać się w Bag­da­dzie, a nawet sam patriar­cha Yous­sef VII Gha­ni­ma (1947–1958) prze­niósł w koń­cu swo­ją sie­dzi­bę z Mosu­lu wła­śnie do Bag­da­du, mia­sta posia­da­ją­ce­go 28 para­fii chal­dej­skich i wyż­sze semi­na­rium duchow­ne.               Utwo­rze­nie Kościo­ła Chal­dej­skie­go i jego otwar­cie na Zachód mia­ło od począt­ku popar­cie dyplo­ma­cji fran­cu­skiej (kraj kato­lic­ki) oraz spo­wo­do­wa­ło poja­wie­nie się wie­lu misjo­na­rzy z takich zako­nów jak Kar­me­li­ci, Domi­ni­ka­nie czy Fran­cisz­ka­nie-Kapu­cy­ni. Wraz z ich poja­wie­niem zaczę­to two­rzyć licz­ne szko­ły, semi­na­ria, ośrod­ki zdro­wia, dru­kar­nie, itd., co mia­ło wiel­ki wpływ na wzmoc­nie­nie pozy­cji Kościo­ła kato­lic­kie­go na tam­tych tere­nach Bli­skie­go Wscho­du.                             Tak jak Kościół Asy­ryj­ski i Kościół Ormiań­ski, rów­nież Kościół Chal­dej­ski prze­szedł przez krwa­we prze­śla­do­wa­nia ze stro­ny Tur­ków pod­czas I Woj­ny Świa­to­wej, któ­rzy zamor­do­wa­li oko­ło 30 tys. wier­nych tego Kościo­ła, w tym 3 bisku­pów i 20 księ­ży. Kto prze­żył uciekł na pół­noc Ira­ku pod ochro­nę Angli­ków. Za to pod­czas kry­zy­su wobec rzą­du Ira­ku Chal­dej­czy­cy byli bar­dzo ostroż­ni i dla­te­go, idąc na kom­pro­mis, unik­nę­li masa­kry, któ­ra dotkę­ła bro­nią­cyh swych pod­sta­wo­wych praw wier­nych Kościo­ła Asy­ryj­skie­go.              Dzi­siaj więk­szość Chal­dej­czy­ków miesz­ka w Ira­ku. Ich daw­ne tere­ny, Kur­dy­stan, jest pod wła­da­niem fana­tycz­nych, czę­sto nasta­wio­nych wro­go do chrze­ści­jań­stwa Kur­dów (w roz­mo­wie z pocho­dzą­cym z Mosu­lu przed­sta­wi­cie­lem patriar­chy syriac­kie­go w Bra­zy­lii czu­łem olbrzy­mią nie­na­wiść, jaka dzie­li arab­skich chrze­ści­jan od Kur­dów w Ira­ku). Dzi­siaj więk­szość Chal­dej­czy­ków żyje w mia­stach, zwłasz­cza w Bag­da­dzie, a kto mógł już uciekł na Zachód, do Euro­py lub do Ame­ryk, zwłasz­cza do Ame­ry­ki Pn., gdzie ist­nie­je nawet biskup­stwo chal­dej­skie w Detro­it (w innych mia­stach i kra­jach Ame­ryk wier­ni pod­le­ga­ją miej­sco­wym bisku­pom obrząd­ku łaciń­skie­go). Z powo­du inwa­zji Ira­ku przez woj­ska USA i koali­cyj­ne ( w tym i pol­skie) sytu­acja chrze­ści­jan ule­gła jesz­cze więk­sze­mu pogor­sze­niu. Kościół Chal­dej­ski i inne Kościo­ły chrze­ści­jań­skie mia­ły czę­sto wła­śnie w Sad­da­mie Husaj­nie swo­je­go wiel­kie­go sprzy­mie­rzeń­ca. Dla przy­kła­du, Sad­dam dał w pre­zen­cie Kościo­ło­wi Chal­dej­skie­mu w Bag­da­dzie teren o powierzch­ni 23 tys. m2 na budo­wę sie­dzi­by patriar­chy.              Patriar­cha chal­dej­ski jest wybie­ra­ny przez zgro­ma­dze­nie bisku­pów i prze­ło­żo­ne­go klasz­to­ru Rab­ban Hor­mizd (inna pisow­nia, z któ­rą się zetkną­łem, to Rab­ban Hor­muzd). Wybra­ny patriar­cha musi zostać następ­nie zatwier­dzo­ny przez papie­ża.             Kościół Chal­dej­ski posia­da 5 klasz­to­rów męskich (4 w Ira­ku i 1 w Rzy­mie) z oko­ło set­ką mni­chów z Zako­nu Mara Ormiz­da­sa. Posia­da też dwa zgro­ma­dze­nia żeń­skie: od Nie­po­ka­la­ne­go Poczę­cia, utwo­rzo­ne w 1922 r. w Bag­da­dzie i liczą­ce ponad 40 zakon­nic oraz od Naj­święt­sze­go Ser­ca z oko­ło 30 zakon­ni­ca­mi.              Patriar­chat babi­loń­ski Kościo­ła Chal­dej­skie­go obej­mu­je metro­po­lie w Bag­da­dzie (die­ce­zja patriar­chal­na), Kir­ku­cie (Irak), Tehe­ra­nie i Urmi (oby­dwie w Ira­nie); archi­die­ce­zje: Irbil (Arbe­la), Basra i Mosul w Ira­ku, Ahwaz w Ira­nie i Ami­da-Diy­ar­ba­kir w Tur­cji; die­ce­zje: Alkosh, Ama­di­ja, Akra, Sulaj­ma­nij­ja i Zachu w Ira­ku, Sal­mas w Ira­nie, Alep­po w Syrii, Mar­din w Tur­cji i Bej­rut w Liba­nie. Wika­ria­ty apo­stol­skie ist­nie­ją w Kairze w Egip­cie i w Jero­zo­li­mie. Ten ostat­ni wika­riat został utwo­rzo­ny w 1908 r. i posia­da jurys­dyk­cję nad Chal­dej­czy­ka­mi miesz­ka­ją­cy­mi rów­nież w Haj­fie i w sąsied­nim kra­ju, w Jor­da­nii, gdzie ich licz­ba ule­gła i nadal ule­ga znacz­ne­mu zwięk­sze­niu z powo­du napły­wu emi­gran­tów z Ira­ku, a spo­wo­do­wa­nej pierw­szą, jak też aktu­al­ną woj­ną w Zato­ce Per­skiej.             Licz­ba wier­nych Kościo­ła Chal­dej­skie­go jest róż­na w zależ­no­ści od źró­deł, któ­re mówią o licz­bie od oko­ło 300 tys. do 500 tys. osób, z cze­go wiel­ka część (ponad poło­wa) miesz­ka na tere­nie Die­ce­zji Bag­dadz­kiej w Ira­ku.             11.XI.1994 r. Kościół Rzym­sko-Kato­lic­ki i Kościół Asy­ryj­ski pod­pi­sa­ły doku­ment koń­czą­cy teo­lo­gicz­ną kon­tro­wer­sję ist­nie­ją­cą pomię­dzy tymi Kościo­ła­mi od cza­sów Sobo­ru w Efe­zie (431 r.). W doku­men­cie tym zosta­ło potwier­dzo­ne, że pomi­mo róż­nej ter­mi­no­lo­gii i dzie­dzic­twa kul­tu­ro­we­go oby­dwa Kościo­ły wyzna­ją tę samą wia­rę chry­sto­lo­gicz­ną: w dwie natu­ry w Chry­stu­sie i w jed­ność oso­by Sło­wa. Nie ist­nie­je jesz­cze peł­na jed­ność, ani też wspól­no­ta sto­łu Pań­skie­go, jed­nak­że czy­ta­jąc sło­wa papie­ża z jego spo­tkań z przed­sta­wi­cie­la­mi Kościo­łów Wscho­du widać wyraź­nie, że dla nie­go to wła­śnie kato­lic­kie Kościo­ły obrząd­ków wschod­nich mają ode­grać głów­ną rolę w dopro­wa­dze­niu do jed­no­ści rodzin Kościo­ła kato­lic­kie­go i Kościo­łów pra­wo­sław­nych: bizan­tyj­skich, przed­chal­ce­doń­skich i przede­fe­skie­go Kościo­ła Asy­ryj­skie­go. Oczy­wi­ście, że wie­lu patrzy jesz­cze z wiel­ką nie­uf­no­ścią na struk­tu­ry Kościo­łów unic­kich, takich jak Kościół Chal­dej­ski, ale oby w pla­nach Bożych rze­czy­wi­ście sta­ły się nie prze­szko­dą, lecz wła­śnie jed­nym z pomo­stów do jed­no­ści wszyst­kich uczni Jezu­sa.               Tym arty­ku­łem koń­cze przed­sta­wie­nie histo­rii Kościo­łów obrząd­ku chal­dej­skie­go. Przed­tem przed­sta­wi­łem dzie­je Kościo­łów obrząd­ków alek­san­dryj­skie­go i antio­cheń­skie­go. W przy­szło­ści zaj­mę się Kościo­ła­mi jesz­cze inne­go, spe­cy­ficz­ne­go i sta­ro­żyt­ne­go obrząd­ku, Kościo­łów rytu ormiań­skie­go.                                                                Miro­sław Kro­pi­dłow­ski