Charakterystyka chrześcijaństwa: Kościoły orientalne

Kościo­ły te, choć pozo­sta­ją we wza­jem­nej wspól­no­cie, są cał­ko­wi­cie nie­za­leż­ne od sie­bie, zacho­wu­jąc w ramach wła­snych tra­dy­cji odręb­ne dzie­dzic­two dok­try­nal­ne, litur­gicz­ne, kano­nicz­ne i ducho­we.

Kościo­ły orien­tal­ne okre­śla­no w prze­szło­ści jako przed­chal­ce­doń­skie lub nie­chal­ce­doń­skie. Z powo­du swe­go sta­no­wi­ska chry­sto­lo­gicz­ne­go nazy­wa­ne były też „mono­fi­zyc­ki­mi”, od grec­kich słów ozna­cza­ją­cych „jed­ną natu­rę”. Spo­ty­ka­my tak­że daw­ne nazwy: Mniej­sze Kościo­ły Wschod­nie lub Sta­ro­żyt­ne Kościo­ły Wschod­nie, w odróż­nie­niu od Kościo­łów pra­wo­sław­nych tra­dy­cji bizan­tyj­skiej. Dzi­siaj naj­czę­ściej przyj­mo­wa­ną na okre­śle­nie tej gru­py Kościo­łów jest nazwa Orien­tal­ne Kościo­ły Pra­wo­sław­ne.

Wspól­nym wyróż­ni­kiem Kościo­łów orien­tal­nych jest odrzu­ce­nie chry­sto­lo­gicz­nych posta­no­wień Sobo­ru Chal­ce­doń­skie­go (451 r.). Dla Kościo­łów orien­tal­nych Chal­ce­doń­ska defi­ni­cja o dwóch natu­rach w Chry­stu­sie ozna­cza­ła wpro­wa­dze­nie nie­bez­piecz­ne­go duali­zmu i zaprze­cze­nie jed­no­ści Jego Oso­by. Jed­nak­że pro­wa­dzo­ny dia­log dopro­wa­dził do uzna­nia przez Kościo­ły, iż róż­ni­ce w poj­mo­wa­niu oso­by i natu­ry Chry­stu­sa pomię­dzy Kościo­ła­mi orien­tal­ny­mi a tymi Kościo­ła­mi, któ­re akcep­tu­ją posta­no­wie­nia Sobo­ru Chal­ce­doń­skie­go, mają cha­rak­ter jedy­nie słow­ny: w rze­czy­wi­sto­ści obie stro­ny wyzna­ją tę samą wia­rę, pra­wo­moc­nie uży­wa­jąc róż­nych for­muł i spo­so­bów jej wyra­ża­nia. Kościo­ły orien­tal­ne w rze­czy­wi­sto­ści bowiem odrzu­ca­ją rady­kal­ne poglą­dy mni­cha Euty­che­sa, jako­by czło­wie­czeń­stwo Chry­stu­sa zosta­ło cał­ko­wi­cie i bez resz­ty pochło­nię­te przez Jego jedy­ną, boską natu­rę. Bli­ska jest im nato­miast for­mu­ła św. Cyry­la z Alek­san­drii, któ­ry gło­sił „jed­ną wcie­lo­ną natu­rę Sło­wa Boże­go”(mi/a fu/siv tou! Qeou! Lo/gou sesarkw/menh).

Część każ­de­go z sze­ściu Kościo­łów orien­tal­nych pozo­sta­je w peł­nej jed­no­ści ze Sto­li­cą Rzym­ską, w wyni­ku zawar­tych w prze­szło­ści unii. Two­rzą one odręb­ne Kościo­ły (zob. Kato­lic­kie Kościo­ły Wschod­nie). Maro­nic­ki Kościół Kato­lic­ki, zacho­wu­ją­cy wła­ści­wą sobie for­mę tra­dy­cji antio­cheń­skiej, w cało­ści pozo­sta­je w peł­nej jed­no­ści z Kościo­łem Rzym­skim, nie posia­da­jąc swo­je­go odpo­wied­ni­ka we wspól­no­cie Kościo­łów orien­tal­nych. Część Kościo­ła malan­kar­skie­go pozo­sta­je we Wspól­no­cie Angli­kań­skiej zacho­wu­jąc syriac­ką litur­gię i ethos. (zob. Mar Tho­ma Syriac­ki Kościół Mala­ba­ru, Mala­bar­ski Nie­za­leż­ny Kościół Syriac­ki w Tho­zhiy­oor).

Mni­rej­szość sta­ro­żyt­nych Patriar­cha­tów Antio­chii i Alek­san­drii, któ­re przy­ję­ły ofi­cjal­ną dok­try­nę Sobo­ru Chal­ce­doń­skie­go odno­śnie natu­ry Chry­stu­sa, do ok. XII w. kon­ty­nu­owa­ły wła­sne tra­dy­cje litur­gicz­ne, ducho­we i kano­nicz­ne. Pod pano­wa­niem Bizan­cjum two­rzy­ły uzna­ne struk­tu­ry kościel­ne, po najaz­dach muzuł­mań­skich zaś zepchnię­te do pod­zie­mia, jako ofi­cjal­ne Kościo­ły Cesar­stwa, stop­nio­wo przyj­mo­wa­ły tra­dy­cje grec­kie i bizan­tyj­skie. Dziś two­rzą pra­wo­sław­ne (zob. Kościo­ły Pra­wo­sław­ne) Kościo­ły Patriar­cha­tu Antio­cheń­skie­go, Patriar­cha­tu Jero­zo­li­my i Patriar­cha­tu Alek­san­drii i całej Afry­ki.

Pomi­mo swe­go zupeł­nie odręb­ne­go pocho­dze­nia, pomię­dzy Kościo­ły orien­tal­ne zali­cza­ny bywa Asy­ryj­ski Kościół Wscho­du, któ­ry nigdy nie przy­jął — uzna­wa­ne­go przez sie­bie za nie­słusz­ne — potę­pie­nia Patriar­chy Kon­stan­ty­no­po­la Nesto­riu­sza przez Sobór Efe­ski w 431 r.

W latach nastę­pu­ją­cych po Sobo­rze Efe­skim (431 r.) oka­zu­je się, iż teo­lo­dzy alek­san­dryj­scy, oskar­ża­ją­cy zwo­len­ni­ków Nesto­riu­sza o pomniej­sza­nie zna­cze­nia bóstwa Chry­stu­sa, dążą ze swo­jej stro­ny do pomi­ja­nia Jego czło­wie­czeń­stwa. Według nie­któ­rych z nich, czło­wie­czeń­stwo i bóstwo two­rzą jed­ną tyl­ko natu­rę. Po zjed­no­cze­niu Logo­su z rze­czy­wi­sto­ścią ludz­ką w Chry­stu­sie, natu­ra (phy­sis) bóstwa mia­ła by wchła­niać w sie­bie natu­rę ludz­ką tak jak morze pochła­nia kro­plę mio­du spa­dłą na swo­ją powierzch­nię, roz­pusz­cza­jąc ją. Opie­ra­jąc się na słyn­nej, lecz źle poję­tej for­mu­le chry­sto­lo­gicz­nej Cyry­la z Alek­san­drii („jed­na wcie­lo­na natu­ra Sło­wa Boże­go (mi/a fu/siv tou! Qeou! Lo/gou sesarkw/menh) mnich Euty­ches nie prze­sta­wał gło­sić: “Sko­ro Chry­stus pocho­dzi z (ex) dwóch natur, to po zjed­no­cze­niu nie ma już jak jed­nej tyl­ko natu­ry”, igno­ru­jąc roz­wój dok­try­ny jaki doko­nał się pomię­dzy Sobo­ra­mi w Efe­zie (431 r.) i Chal­ce­do­nie (451 r.): w odróż­nie­niu od Cyry­la z Alek­san­drii doko­na­no w tym cza­sie roz­róż­nie­nia pomię­dzy „oso­bą” (hypo­sta­sis) i „natu­rą” (phy­sis). Euty­ches apo­lo­ge­tycz­nie bro­niąc się przed nesto­ria­ni­zmem (zob. Asy­ryj­ski Kościół Wscho­du) zaprze­czał tak­że poglą­do­wi, iż natu­ra ludz­ka w Chry­stu­sie nadal ist­nie­je „nie­zmie­sza­na”, obok natu­ry boskiej w jed­nej oso­bie Sło­wa, co przy­jął Sobór Chal­ce­doń­ski.

W kli­ma­cie spo­rów, nie tyl­ko teo­lo­gicz­nych, zwo­len­ni­cy takich poglą­dów jakie pre­zen­to­wał Euty­ches, nazwa­ni zosta­li „mono­fi­zy­ta­mi” (od gr. monos = jedy­ny i phy­sis = natu­ra) przez swo­ich prze­ciw­ni­ków. Sobór Chal­ce­doń­ski, uzna­wa­ny przez Kościo­ły Zacho­du i Kościo­ły Pra­wo­sław­ne jako VI Sobór Eku­me­nicz­ny wyzna­je, iż Jezus Chry­stus, Sło­wo, któ­re sta­ło się czło­wie­kiem jest jed­ną oso­bą (hypo­sta­sis) w dwóch natu­rach (phy­sis) bez zmie­sza­nia, zmia­ny, podzia­łu czy roz­łą­cze­nia. Potę­pie­ni zosta­ją zarów­no Nesto­riusz jak i Euty­ches.

Kościo­ły orien­tal­ne zacho­wa­ły przed­chal­ce­doń­ską ter­mi­no­lo­gię i naukę. Odrzu­ca­jąc rady­kal­ne poglą­dy mni­cha Euty­che­sa, pozo­sta­ją przy for­mu­le patriar­chy Cyry­la z Alek­san­drii, któ­ry gło­sił „jed­ną wcie­lo­ną natu­rę Sło­wa Boże­go”(mi/a fu/siv tou! Qeou! Lo/gou sesarkw/menh). Jed­nak wza­jem­na nie­uf­ność spo­wo­do­wa­na rywa­li­za­cją sto­lic patriar­szych, róż­ni­ce języ­ko­we i kul­tu­ro­we, któ­rych nie umia­no i chy­ba nie chcia­no prze­zwy­cię­żyć i kli­mat teo­lo­gicz­nych spo­rów, w któ­rych apo­lo­ge­ty­ka zwy­cię­ża­ła nad wza­jem­ną miło­ścią dopro­wa­dzi­ły do wza­jem­nych potę­pień i rozej­ścia się Kościo­łów na dłu­gie wie­ki. Dziś po wie­kach Kościo­ły uzna­ły swo­je for­mu­ły chry­sto­lo­gicz­ne jako wza­jem­nie pra­wo­moc­ne i orto­dok­syj­ne. Choć w róż­ny spo­sób, to jed­nak wyra­ża­ją taką samą wia­rę w Syna Boże­go

Zgo­da ta nie była­by moż­li­wa bez mozol­nej pra­cy filo­lo­gów i histo­ry­ków dogma­tu, któ­rzy na od począt­ku ubie­głe­go stu­le­cia opu­bli­ko­wa­li kry­tycz­nie źró­dła do pozna­nia pism wiel­kich dok­to­rów “mono­fi­zyc­kich”. Opu­bli­ko­wa­ne ręko­pi­sy pozwo­li­ły na zupeł­nie nowe spoj­rze­nie i nową oce­nę teo­lo­gii prze­ciw­ni­ków Chal­ce­do­nu, tym razem już nie przez pry­zmat daw­nych ste­reo­ty­pów, apo­lo­ge­tycz­nych pole­mik i prze­są­dów, któ­re jed­na stro­na żywi­ła wobec dru­giej oraz wza­jem­nej rywa­li­za­cji kościel­nych dostoj­ni­ków. Uczci­wa i rze­tel­na lek­tu­ra źró­deł dowio­dła jasno, iż „mono­fi­zy­ci” odrzu­ca­li euty­chiań­skie zmie­sza­nie i zamia­nę natur, o któ­re˛ nie­słusz­nie ich oskar­żo­no.

Efek­tem wie­lo­let­niej pra­cy były „nie­ofi­cjal­ne kon­sul­ta­cje eku­me­nicz­ne” teo­lo­gów rzym­sko­ka­to­lic­kich i orien­tal­nych w Wied­niu, mię­dzy 1971 i 1978 r. Rów­no­cze­śnie pod­ję­to ofi­cjal­ne kon­tak­ty kościel­ne, któ­rych wyni­kiem były wspól­ne oświad­cze­nia papie­ża Paw­ła VI i odpo­wied­nio kato­li­ko­sa Arme­nii Vaske­na I (1970), patriar­chy antio­cheń­skie­go Igna­ce­go Jaku­ba III (1971) oraz papie­ża Alek­san­drii Sze­nu­dy III (1973). Dal­szy dia­log przy­niósł pod­pi­sa­nie przez papie­ża Jana Paw­ła II i patriar­chy antio­cheń­skie­go Mar Igna­ce­go Zak­ka I Iwa­sa w 1984 r. wspól­nej dekla­ra­cji chry­sto­lo­gicz­nej. W 1990 r. papież Jan Paweł II zatwier­dził poro­zu­mie­nie dok­try­nal­ne z Kościo­łem malan­ka­re­skim. W 1988 r. papież Jan Paweł II zatwier­dził wspól­ną dekla­ra­cję chry­sto­lo­gicz­ną Kościo­ła Kop­tyj­skie­go i Rzym­sko­ka­to­lic­kie­go.

W 2003 r. roz­po­czę­to dru­gą fazę dia­lo­gu eku­me­nicz­ne­go pomię­dzy sta­ro­żyt­ny­mi Kościo­ła­mi Wscho­du a Kościo­łem Kato­lic­kim. 28 stycz­nia 2003 r. pod­czas uro­czy­sto­ści w Wyty­ka­nie repre­zen­to­wa­ne były: Armeń­ski Kościół Apo­stol­ski, Pra­wo­sław­ny Kop­tyj­ski Patriar­chat Egip­tu, Syryj­ski Pra­wo­sław­ny Patriar­chat Antio­chii, Pra­wo­sław­ny Kościół Etio­pii, Pra­wo­sław­ny Kościół Ery­trei, syryj­ski Pra­wo­sław­ny Kościół Malan­kar­ski. Do tej pory teo­lo­gicz­ne uzgod­nie­nia zosta­ły osią­gnię­te w oddziel­nych dia­lo­gach pro­wa­dzo­nych mię­dzy Kościo­łem Kato­lic­kim a poje­dyn­czy­mi Kościo­ła­mi Wscho­du. W obec­nej, dru­giej fazie dia­lo­gu wszyst­kie Kościo­ły mają spo­tkać się we wspól­nej Komi­sji.

Zob.

• Kościół jako wspól­no­ta w dia­lo­gu kato­lic­ko-orien­tal­nym
  
• Dia­log angli­kań­sko orien­tal­no-pra­wo­sław­ny został odro­czo­ny
  
• Dia­log Kościo­ła Rzym­sko­ka­to­lic­kie­go z Kościo­ła­mi orien­tal­ny­mi

• Armeń­ski Kościół Apo­stol­ski
  
• Kop­tyj­ski Kościół Pra­wo­sław­ny
  
• Etiop­ski Kościół Pra­wo­sław­ny
  
• Ery­trej­ski Kościół Pra­wo­sław­ny
  
• Syriac­ki Kościół Pra­wo­sław­ny
  
• Malan­kar­ski Pra­wo­sław­ny Kościół Syriac­ki