Holenderski Kościół Reformowany

Począt­ki ewan­ge­li­cy­zmu refor­mo­wa­ne­go w Holan­dii

Zjed­no­cze­nia dzi­siej­szej Holan­dii i Bel­gii, zwa­nych wte­dy Nider­lan­da­mi, doko­nał cesarz Karol V Habs­burg (panu­ją­cy w latach 1503 — 1555). Lud­ność Nider­lan­dów dzie­lił język, gdyż na pół­no­cy mówio­no po nider­landz­ku i fry­zyj­sku, pod­czas gdy na połu­dniu domi­no­wał fran­cu­ski.

Myśl refor­ma­cyj­na zawi­ta­ła do Nider­lan­dów nie­zwy­kle szyb­ko i zaczę­ła się cie­szyć olbrzy­mią popu­lar­no­ścią. Już w 1527 r. amba­sa­dor angiel­ski pisał: “jeże­li by trzech mężów prze­mó­wi­ło, dwóch z nich będzie po stro­nie Lutra”. Karol V będą­cy gor­li­wym kato­li­kiem nie zamie­rzał tole­ro­wać roz­wo­ju here­zji i to wła­śnie w Nider­lan­dach, a dokład­nie w Bruk­se­li 1 lip­ca 1523 r., spło­nę­li pierw­si męczen­ni­cy pro­te­stan­ty­zmu na świe­cie. Na sku­tek dzia­łań inkwi­zy­cji do 1567 r. stra­co­no ponad 1300 osób. Po począt­ko­wych suk­ce­sach lute­ra­ni­zmu i ana­bap­ty­zmu, w latach czter­dzie­stych XVI wie­ku na popu­lar­no­ści zaczął zyski­wać kal­wi­nizm. W 1544 roku grup­ka pro­te­stan­tów z Tour­nai napi­sa­ła do Stras­bur­ga z proś­bą o przy­sła­nie im pasto­ra refor­mo­wa­ne­go. Został nim Pier­re Brul­ly uczeń same­go Kal­wi­na. Nie­ste­ty, jego ener­gicz­na akcja misyj­na zwró­ci­ła uwa­gę władz i rok póź­niej został schwy­ta­ny i spa­lo­ny na sto­sie. Rok 1544 uwa­ża się sym­bo­licz­nie za począ­tek kal­wi­ni­zmu w Holan­dii. Pomi­mo suro­wych prze­śla­do­wań licz­ba kal­wi­ni­stów sys­te­ma­tycz­nie się zwięk­sza­ła i w 1561 roku sza­co­wa­no ich na ok. 100 000. To wła­śnie w 1561 roku powsta­ło pierw­sze wyzna­nie wia­ry napi­sa­ne w Holan­dii tak zwa­na Con­fes­sio Bel­gi­ca, któ­rej peł­na nazwa brzmi “Wyzna­nie Wia­ry, spo­rzą­dzo­ne w zgo­dzie przez wier­nych zebra­nych w Nider­lan­dach, pra­gną­cych żyć według czy­stej Ewan­ge­lii Nasze­go Pana Jezu­sa Chry­stu­sa”. O zna­cze­niu fran­cu­sko­ję­zycz­ne­go żywio­łu pro­te­stanc­kie­go może świad­czyć fakt, iż była ona napi­sa­na wła­śnie po fran­cu­sku i dopie­ro z cza­sem prze­ło­żo­na na język nider­landz­ki i fry­zyj­ski.

W 1566 r. w Nider­lan­dach wybu­chła “furia iko­no­kla­stów” w wyni­ku któ­rej oczysz­czo­no kil­ka­set kościo­łów z obra­zów, rzeźb i malo­wi­deł. Wła­dze odpo­wie­dzia­ły falą ter­ro­ru: od nazwi­ska ówcze­sne­go guber­na­to­ra Nider­lan­dów i ini­cja­to­ra repre­sji, prze­szły one do histo­rii pod nazwą “ter­ro­ru księ­cia Alby”. W wyni­ku jego prze­śla­do­wań życie stra­ci­ło ponad 1000 osób, a ok. 60 000 opu­ści­ło kraj. W 1572 roku na pół­no­cy kra­ju wybu­chło wiel­kie powsta­nie kie­ro­wa­ne przez kal­wiń­skie­go ary­sto­kra­tę Wil­hel­ma Orań­skie­go. Począt­ko­wo powstań­cy odno­si­li znacz­ne suk­ce­sy i uda­ło się im nawet wyprzeć z Bruk­se­li znie­na­wi­dzo­ne­go księ­cia Albę. Jed­nak prze­śla­do­wa­ni sami prze­mie­ni­li się w prze­śla­dow­ców i pomi­mo pro­te­stów Orań­czy­ka w mia­stach, w któ­rych prze­ję­li wła­dzę wpro­wa­dza­li praw­dzi­wie kal­wiń­ską dyk­ta­tu­rę, dele­ga­li­zu­jąc kato­li­cyzm, roz­pę­dza­jąc klasz­to­ry i zgro­ma­dze­nia zakon­ne oraz kon­fi­sku­jąc zie­mię i mająt­ki kościel­ne. Znie­chę­ci­ło to do powstań­ców umiar­ko­wa­ną szlach­tę z połu­dnia oraz kato­li­ków, któ­rzy w 1579 r. zawar­li Unię w Arras i powró­ci­li pod wła­dzę kró­la Hisz­pa­nii. W odpo­wie­dzi na to pro­te­stan­ci pod­pi­sa­li Unię w Utrech­cie (1579), któ­ra sta­ła się nie­ja­ko kon­sty­tu­cją nowe­go pań­stwa — Repu­bli­ki Zjed­no­czo­nych Pro­win­cji.

Po Unii w Arras król Filip II wysłał do Nider­lan­dów nowe­go namiest­ni­ka księ­cia Par­my, któ­ry roz­po­czął mozol­ne odzy­ski­wa­nie tery­to­riów utra­co­nych na rzecz powstań­ców. Pomi­mo roz­pacz­li­wych prób sta­wie­nia mu opo­ru, zdo­by­wał w kam­pa­niach kolej­ne for­te­ce kal­wi­ni­zmu: Toura­ni (1581), Bru­gię i Gan­da­wę (1584 r.), Bruk­se­lę i Antwer­pię (1585). W prze­ci­wień­stwie do księ­cia Alby, któ­ry mor­do­wał miesz­kań­ców zdo­by­tych przez sie­bie miast, ksią­żę Par­my dawał im do wybo­ru: przej­ście na kato­li­cyzm albo emi­gra­cję. Sza­cu­je się, iż tę dru­gą opcję wybra­ło ponad 300 000 pro­te­stan­tów i z połu­dnia wyemi­gro­wa­ło do pro­te­stanc­kich Pół­noc­nych Nider­lan­dów.

Ewan­ge­li­cyzm refor­mo­wa­ny trium­fu­ją­cy

Tym­cza­sem na pół­no­cy kościół refor­mo­wa­ny — Gere­for­me­er­de Pro­te­stant­se Kerk uzy­skał sta­tus kościo­ła pań­stwo­we­go i jedy­ne­go chro­nio­ne­go praw­nie wyzna­nia: na począt­ku tyl­ko w hrab­stwach Holan­dii i Zelan­dii (1572), ale do lat osiem­dzie­sią­tych w całej Repu­bli­ce. War­to jed­nak zazna­czyć, że w prze­ci­wień­stwie do wie­lu kra­jów XVII wiecz­na Holan­dia nie wpro­wa­dzi­ła inkwi­zy­cji i kato­li­cy zacho­wa­li pra­wo do pozo­sta­nia kato­li­ka­mi, z waż­nym zastrze­że­niem: nie wol­no im było spra­wo­wać ofi­cjal­nie swo­ich prak­tyk reli­gij­nych, na co jed­nak wła­dze miej­skie zwy­kle patrzy­ły przez pal­ce. W 1618 roku pod­czas Syno­du w Dordrech­cie, jed­ne­go z naj­waż­niej­szych wyda­rzeń w dzie­jach euro­pej­skie­go chrze­ści­jań­stwa, Holen­der­ski kościół refor­mo­wa­ny usu­nął ze swo­ich sze­re­gów libe­ral­nych teo­lo­gów remon­stranc­kich (co dopro­wa­dzi­ło do powsta­nia ist­nie­ją­ce­go do dziś w Holan­dii Kościo­ła Remon­stranc­kie­go) i do zde­fi­nio­wa­nia swo­jej pozy­cji teo­lo­gicz­nej. Kano­ny Syno­du z 1618 roku do dziś sta­no­wią jed­ną z ksiąg wyzna­nio­wych kościo­łów refor­mo­wa­nych w Holan­dii. Przez cały XVII i XVIII wiek w Nider­lan­dach trwał pro­ces nazy­wa­ny „Dal­szą Refor­ma­cją” (Nade­re Refor­ma­tie), czę­ścio­wo odpo­wia­da­ją­cy nie­miec­kie­mu pie­ty­zmo­wi, szcze­gól­nie gdy w XVIII wie­ku w Holan­dii trium­fy zaczę­ła świę­cić teo­lo­gia i myśl Oświe­ce­nia. Roz­dział Holen­der­skie­go Kościo­ła Refor­mo­wa­ne­go od pań­stwa nastą­pił dopie­ro w 1795 roku po upad­ku Repu­bli­ki Zjed­no­czo­nych Pro­win­cji. Według spi­su z 1809 roku do człon­ko­stwa w tym koście­le przy­zna­ło się wte­dy ok. 60% popu­la­cji Holan­dii.

Trud­ny XIX i XX wiek

W 1814 roku Holan­dia sta­ła się monar­chią i wyda­wa­ło się, że kościół refor­mo­wa­ny odzy­ska swo­ją uprzy­wi­le­jo­wa­ną pozy­cję, szcze­gól­nie, że rodzi­na kró­lew­ska nale­ża­ła do tego wyzna­nia. Tym­cza­sem sta­ło się ina­czej i Kon­sty­tu­cja z 1814 roku (obo­wią­zu­ją­ca do dzi­siaj) prze­wi­dzia­ła wol­ność kul­tu reli­gij­ne­go, zacho­wu­jąc wszak­że kon­tro­lę nad kościo­łem refor­mo­wa­nym dla rzą­du. Było to na rękę kró­lo­wi Wil­hel­mo­wi I, któ­ry per­ma­nent­nie wtrą­cał się w jego spra­wy, zmie­nia­jąc nawet jego nazwę na Neder­land­se Hervorm­de Kerk (NHK), co nie spodo­ba­ło się kościel­nym kon­ser­wa­ty­stom. Swo­im postę­po­wa­niem król Wil­helm I dopro­wa­dził do pierw­szej wiel­kiej sece­sji w koście­le w 1838 roku zwa­nej „Dole­an­tie”. Jego syn i następ­ca Wil­helm II (1792–1849) panu­ją­cy w l. 1839–1849, był mniej zaan­ga­żo­wa­ny reli­gij­nie od ojca i w prze­ci­wień­stwie do ojca zezwo­lił na odno­wie­nie hie­rar­chii kato­lic­kiej w Holan­dii, pomi­mo pro­te­stów rady­kal­nych kal­wi­nów. Przez cały XIX wiek i poło­wę XX wie­ku NHK pozo­stał chro­nio­nym, ale i rzą­dzo­nym przez rząd wyzna­niem Holan­dii. W 1891 roku w wyni­ku naj­więk­sze­go roz­ła­mu w jego łonie „Sche­iding”, doszło do powsta­nia Gere­for­mer­de Ker­ken in Nede­lan­den — kon­ser­wa­tyw­ne­go teo­lo­gicz­nie, ale otwar­te­go na świat kościo­ła ewan­ge­lic­ko — zre­for­mo­wa­ne­go.

Kościo­ły Refor­mo­wa­ne w Holan­dii dziś

Neder­land­se Hervorm­de Kerk

- spad­ko­bier­ca ongiś pań­stwo­we­go kościo­ła refor­mo­wa­ne­go w Repu­bli­ce Zjed­no­czo­nych Pro­win­cji. Kon­tro­la pań­stwa oraz postę­pu­ją­ca seku­la­ry­za­cja spo­łe­czeń­stwa Holan­dii, dopro­wa­dzi­ła do schizm i wystą­pień z nie­go i od koń­ca XIX wie­ku jego liczeb­ność sys­te­ma­tycz­nie spa­da­ła: w 1909 roku liczył już tyl­ko nie­co ponad 44% popu­la­cji, a w 1930 roku po raz pierw­szy od cza­sów Refor­ma­cji sku­piał mniej lud­no­ści niż kościół rzym­sko­ka­to­lic­ki: 34,5% w sto­sun­ku do 36,4% kato­li­ków. W 1957 roku rząd Holan­dii zre­zy­gno­wał osta­tecz­nie z kon­tro­li nad NHK, któ­ry sku­piał wte­dy 28,3% spo­łe­czeń­stwa. W 1960 roku licz­ba kato­li­ków w Holan­dii po raz pierw­szy prze­kro­czy­ła licz­bę wszyst­kich pro­te­stan­tów razem wzię­tych osią­ga­jąc 40,4% spo­łe­czeń­stwa. W jego skład, jako osob­na clas­sis, wcho­dzą też kościo­ły waloń­skie (Egli­ses Wal­lon­nes, Waal­se­ker­ken), zrze­sza­ją­ce 14 para­fii w całej Holan­dii, posłu­gu­ją­ce się języ­kiem fran­cu­skim w litur­gii i dusz­pa­ster­stwie. Obec­nie NHK liczy oko­ło 1,9 milio­na człon­ków, w tym rodzi­nę kró­lew­ską.

Gere­for­me­er­de Ker­ken in Neder­land

— powstał w 1892 roku na sku­tek połą­cze­nia para­fii, któ­re nie chcia­ły kon­tro­li pań­stwa nad kościo­łem i wystą­pi­ły z NHK pod­czas dwóch wiel­kich sece­sji w XIX wie­ku („Dole­na­tie” i „Sche­iding”), ogrom­ny wpływ na jego powsta­nie miał zna­ny poli­tyk, teo­log i pastor Abra­ham Kuy­per (1837 — 1920). Sku­piał ubo­gich, ale tak­że odda­nych człon­ków, zało­żył Wol­ny Uni­wer­sy­tet w Amster­da­mie oraz Uni­wer­sy­tet Teo­lo­gicz­ny w Kam­pen. Kościół ten o zasa­dach kon­gre­ga­cjo­nal­nych naj­więk­szą liczeb­ność osią­gnął w 1947 roku gdy sku­piał pra­wie 10% spo­łe­czeń­stwa Holan­dii, ale podob­nie jak NHK od tego cza­su tra­ci wier­nych i w 1960 roku sku­piał już tyl­ko 9,3% spo­łe­czeń­stwa Holan­dii. Obec­nie liczy 660 000 ochrzczo­nych i kon­fir­mo­wa­nych człon­ków.

Oba te kościo­ły ordy­nu­ją kobie­ty na pasto­rów (od lat 60-tych XX wie­ku), a nie­któ­re z para­fii NHK i GKN udzie­la­ją ślu­bów homo­sek­su­al­nym parom. NHK w 1995 roku, a GKN już w 1979 roku uzna­ły, iż wier­ni mają rów­ne pra­wa w koście­le nie­za­leż­nie od swo­jej orien­ta­cji sek­su­al­nej i ona nie może być prze­szko­dą w spra­wo­wa­niu funk­cji kościel­nych w tym tak­że urzę­du pasto­ra. Kon­ser­wa­tyw­ne para­fie w NHK zrze­szo­ne są w Gere­for­me­er­de Bund, sprze­ci­wia­ją­cej się nowin­kom i pla­nom unii kościel­nej.

Inne mniej­sze kościo­ły refor­mo­wa­ne w Holan­dii to prze­waż­nie ultra­kon­ser­wa­tyw­ne i tra­dy­cyj­ne kościo­ły jak: Chri­ste­lij­ke Gere­for­me­er­de Kerk, Vrij­ge­ma­akt Gere­for­me­er­de Kerk i inne. Ist­nie­je do dziś Kościół Remon­stranc­ki, któ­ry naj­le­piej dzi­siaj okre­ślić mia­nem ultra­li­be­ral­ne­go.

W grud­niu 2003 roku zgro­ma­dze­ni na trzech osob­nych syno­dach w Utrech­cie, syno­da­ło­wie Holen­der­skie­go Kościo­ła Refor­mo­wa­ne­go (NHK), Zre­for­mo­wa­nych Kościo­łów w Nider­lan­dach (GKN) oraz Ewan­ge­lic­ko Lute­rań­skie­go Kościo­ła w Kró­le­stwie Nider­lan­dów (ELKN) zagło­so­wa­li za unią, któ­ra powo­ła­ła z dniem 1 maja 2004 roku Pro­te­stanc­ki Kościół w Nider­lan­dach. Nowy kościół będzie liczył pra­wie 2 600 000 człon­ków i będzie naj­więk­szym kościo­łem pro­te­stanc­kim w kra­ju. Tym samym dobiegł koń­ca pro­ces roz­po­czę­ty 42 lata wcze­śniej. Syno­dy kościo­łów obra­do­wa­ły osob­no, choć syno­dy refor­mo­wa­ne w tym samym budyn­ku histo­rycz­ne­go Jako­bi­kerk. W oby­dwu kościo­łach refor­mo­wa­nych potrzeb­na była więk­szość 2/3 gło­sów by prze­gło­so­wać unię, nato­miast lute­ra­nie potrze­bo­wa­li popar­cia aż ¾ dele­ga­tów by móc przy­stą­pić do unii. Osta­tecz­nie za unią w NHK gło­so­wa­ło 51 dele­ga­tów, a 24 prze­ciw, w GKN 66 — za, 6 — prze­ciw, a w ELK 30 — za, i 6 — prze­ciw.

6. Wpływ Holan­dii na kościo­ły w Ame­ry­ce, Afry­ce i Azji

Emi­gra­cja Holen­drów do Ame­ry­ki Pół­noc­nej i Połu­dnio­wej Afry­ki od XVII wie­ku dopro­wa­dzi­ła do powsta­nia tam kościo­łów mają­cych swe korze­nie w holen­der­skiej tra­dy­cji refor­mo­wa­nej i nazy­wa­nych „cór­ka­mi” Holen­der­skie­go Kościo­ła Refor­mo­wa­ne­go. Jeden to Refor­mo­wa­ny Kościół w Ame­ry­ce (Refor­med Church in Ame­ri­ca) liczą­cy pra­wie 300 000 wier­nych roz­sia­nych po całych Sta­nach Zjed­no­czo­nych i Kana­dzie zrze­szo­nych w 950 para­fiach, z cze­go 42 przy­pa­da­ją na Kana­dę. Dru­gą „cór­ką” NHK jest ist­nie­ją­cy w Repu­bli­ce Połu­dnio­wej Afry­ki, Bot­swa­nie, Nami­bii oraz Zim­ba­bwe Holen­der­ski Kościół Refor­mo­wa­ny (NGK) naj­star­szy i naj­więk­szy dzia­ła­ją­cy w RPA kościół o tra­dy­cji refor­mo­wa­nej liczą­cy ok. 1 300 000 wier­nych. W 1998 roku kościół ten osta­tecz­nie potę­pił apar­the­id i został z powro­tem przy­ję­ty do Świa­to­we­go Alian­su Kościo­łów Refor­mo­wa­nych. Co cie­ka­we, pomi­mo wspie­ra­nia apar­the­idu teo­lo­gicz­nie, kościół ten wysy­łał i wysy­ła wie­lu misjo­na­rzy do Kenii, Zambii, Mozam­bi­ku gdzie ma swo­je para­fie. Kościół liczy ponad 1200 para­fii, w któ­rych pra­cu­je pand 2000 pasto­rów i pasto­rek. Nabo­żeń­stwa odby­wa­ją się w języ­kach afry­ka­ans, angiel­skim i po por­tu­gal­sku.

Tra­dy­cja GKN rów­nież dopro­wa­dzi­ła do powsta­nia osob­ne­go kościo­ła o holen­der­skich tra­dy­cjach w USA, a mia­no­wi­cie dość kon­ser­wa­tyw­ne­go Chrze­ści­jań­skie­go Kościo­ła Refor­mo­wa­ne­go (Chri­stian Refor­med Church). Osad­nic­two holen­der­skie dopro­wa­dzi­ło tak­że do powsta­nia innych refor­mo­wa­nych kościo­łów w RPA, Indo­ne­zji i Cej­lo­nie. Holen­der­scy refor­mo­wa­ni misjo­na­rze byli tak­że pierw­szy­mi, któ­rzy roz­po­czę­li misje na Taj­wa­nie.